Müslümanlar ile Yahudileştirme arasında kalan Kudis mukaddesatı
Zeki Muhammed Tevfik AğbariyeAksa Müessesesi
Aksa Müessesesi'nden Zeki Muhammed Tevfik Ağbariye'nin 'Müslümanların himayesi ile Yahudileştirme arasında kalan Kudüs mukaddesatı' tebliği
25 Nisan 2009
Kudüs şehrinin 14 asırdan bu yana Müslümanların gönlünde büyük bir yeri vardır. İlk kıble ve üçüncü Harem-i Şerif olmasının yanı sıra, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in bir gece Mescid-i Haram'dan kendisine yürütüldüğü, peygamberlere imamet ettiği ve miraca yükseldiği yerdir. Kudüs, İslam inancında mübarek ve Müslümanlar nazarında mukaddes bir toprak olup Müslüman'ın ruhi, imani ve nefsi şekillenmesinin bir parçasıdır.
Kur'an ve sünnet naslarından süzülen bu hadiseler, tarihin seyrinde büyük bir tesiri olan mübarek toprakların bir parçası olması hasebiyle Mescid-i Aksa'nın kutsiyetini ve Kudüs'ün ehemmiyetini vurgulamaktadır. Müslümanların ilgi odağı olan şehir, onların varlıklarının kökleştiği bir beldedir. Ne İslam tarihinde ne de diğer semavi dinlerin tarihlerinde kutsiyet, saygınlık, himaye, gözetme ve ilgiye bu şehir kadar mazhar olmuş başka bir şehir tanımıyoruz. Halifeler, emirler, salih âlimler orayı korumuşlar ve orada camiler, mescitler, kervansaraylar, yollar, okullar, mezarlıklar inşa etmiş; çevresindeki arazilerin çoğunu da vakıf arazisi hâline getirmiş, imar ederek eskilerini onarıp yeni binalar inşa etmişlerdir.
Mescid-i Aksa Kudüs'ün ilk ve en önemli sembolüdür. Bu nedenle Kudüs toprakları ve gayrimenkullerinin ekserisi, kimsenin üzerinde tasarruf hakkının bulunmadığı İslami vakıf malları kapsamına girer. Bu vakfiye; mukaddes mekânların, asırlardır oraları imar eden ve orada hizmette bulunan Müslümanların özel mülkü hâline gelmesine mani olmaktır.
Kudüs'teki İslami vakıf ve mukaddesatın tarihi, Emiru'l-Müminin Hz. Ömer zamanından İslam tarihi dönemlerini içine alarak vakıf çalışmalarının zarar görmeden devam ettiği Osmanlı dönemine kadar dayanır. Hiç şüphesiz Kudüs'teki vakıf faaliyetleri ve projeleri Osmanlı hilafeti döneminde Kudüs şehri genelinde, daha doğrusu Filistin genelinde artmıştır.
Kudüs'ün İngiliz işgali ve mandası altında kalması 1948'de İsrail'in Batı Kudüs'ü işgal sürecini kolaylaştırmıştır. Bu süreç, 1967'de Doğu Kudüs ve Mescid-i Aksa'nın işgaliyle sonuçlanmıştır. İsrail işgalinden bu yana Kuds-ü Şerif; halkı, binaları, camileri, yolları, mezarlarıyla beraber, yok edilme ve Yahudileştirilmeye maruz kalmıştır. Kudüs'te çokça bulunan İslami yapıları ve İslam mukaddesatını takip eden biri, tek bir gerçekle karşılaşır; o da bu mukaddesatta ve muazzam eserlerdeki derin İslam tarihi izlerinin tahrif, tahrip ve imha edilmeye çalışıldığı gerçeğidir.
Bu araştırmada İsrail'in saldırılarını -ve başka türlü zulümlerini- ele aldık. Me'menullah Mezarlığı'na saygısızca yapılan saldırıları örnek vermek suretiyle, kalan Kudüs mukaddesatını koruma ve bakım projelerinin uygulanmasına duyulan acil ihtiyaca da dikkat çekerek çeşitli İslam mukaddesatına vurgu yapmaya çalışacağız.
Kudüs camileriHiç şüphesiz Kudüs gibi bir şehrin, diğer Arap-İslam şehirleri gibi, caddelerinde ve sokaklarında camilerin olmaması imkânsızdır. Elbette ki bu camiler, kendisinde kılınan bir rekât namazın diğer yerlerde kılınan 1000 (diğer bir rivayete göre 500) rekât namaza denk olan mübarek Mescid-i Aksa'nın bulunduğu bir şehirde ikinci planda kalır. Fakat Kudüs'te bazıları hâlâ ibadete açık, bazıları ise çeşitli sebeplerden ötürü ibadete kapanmış birçok cami vardır. Biz burada Suriçi/Eski Kudüs ve çevresindeki camiler üzerinde duracak ve Kudüs'ün yeni mahallelerindeki birkaç camiden de bahsedeceğiz.
Camilerin listesiCami/Mescit adı Konumu Açıklama
1
Eş-Şeyh Lulu Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
El-Amud Kapısı
2
Es-Sağir Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
El-Amud Kapısı
3
El-Burak Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
El-Burak Kapısı'na bitişik
4
Hanu's-Sultan Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Zincir Kapısı Çarşısı
5
Muhammed El-Karmi Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
El-Karmi sokağı
6
Haratu'n-Nasrani Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Hanu'z-Zeyt yolunda
7
El-Bazar Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
El-Bazar Çarşısı
8
Ez-Zaviye En-Nakşibendiyye Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Hıtta Kapısı yolunda
9
Hanu'z-Zeyt/El- Mustafa Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Hanu'z-Zeyt Çarşısı
11
Elumeri es-Sağir Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Eş-Şeref sokağı
12
Suveykat Allun Camisi*
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Suveykat Allun
13
El-Kal'a/Davut Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Kaleiçi-El-Halil Kapısı
14
El-Kaymari Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Yeni Kapı girişinde sağda
15
El-Hanikatu's-Salahiyye
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Kıyamet Kilisesi'nin kuzeybatısında
16
El- Umeri/ Ömer b. Hattab Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Kıyamet Kilisesi'ne varmadan
17
El-Ya'kubi Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
El-Halil Kapısı-Kale yönü
18
Beni Hasan Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
El-Halil Kapısı-Kale yönü
19
Haratu'l- Ermen Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Ermeni ibadethanesi yönünde
20
Tariku'n-Nebi Davud Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
En-Nebi Davud yolu
21
El-Cevaldiyye Mah. Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
El-İfrenc İbadethanesi yolunda
22
El-Mevleviyye Camisi*
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
23
Eş-Şeyh Mekki Camisi*
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
24
Eş-Şeyh Reyhan Camisi*
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
25
El-Mi'zene El-Hamra Camisi*
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
26
Ez-Zaviye El-Afğaniyye Camisi*
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
27
Dergas Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
28
Eş-Şurabci Camisi*
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
29
El-Mesbet Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
30
Kalavun Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
31
Hamza b. Abdu'l-Muttalib Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
34
Osman b. Affan Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
35
Maharib Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
36
Es-Sultan Zahir Berkuk Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
37
Eş-Şurafa Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
38
El-Besyuni Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
39
El-Edhemi Camisi
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
40
Ed-Disi Camisi*
Kudüs Surlarının içinde - Eski Kudüs
Eş-Şeref sokağı
41
El-Mesud Camisi
Kudüs Surlarının dışında - Yakın çevrede
Sa'd sa'id mahallesi
42
Eş-Şeyh Cerrah Camisi
Surların dışında
Eş-Şeyh Cerrah mahallesi
43
El-Hicazi Camisi
Surların dışında
Babu's-Sahira mahallesi
44
En-Nebi Davud Camisi
Surların dışında
En-Nebi Davud mahallesi
45
Ukkaşe Camisi
Surların dışında
46
Mithane Camisi
Surların dışında
En-Nebi Davud mahallesi ve Eş-Şerefi sokağı arasında
47
Vadi'l-Cevz Camisi
Surların dışında
Vadi'l-Cevz mahallesi
48
Abidin Camisi
Surların dışında
Vadi'l-Cevz mahallesi
*Osmanlı camileri Kudüs civarındaki Cebel'il-Mukebbir, es-Sevahira, Selvan, Ebu Deys, Ra'su'l-Amud, et-Tur, es-Sevri, Sur-u Bahir, Şe'fat, Beyt Hanine, el-İseviyye gibi mıntıkalarda da camiler vardır. Ayıca 1948'de Ayn Karim, Dir Yasin, Lefta, en-Nebi Samoil (İsmail), el-Velce vb. köylerdeki camiler işgal edilmiştir. Zikredilen bu camilerin hâlihazırdaki durumlarının tespit edilmesi için yeniden incelenmeleri gerekmektedir.
Burada özellikle zikretmemiz gerekir ki, bölge camilerinin büyük bir kısmı eski ve tadilata muhtaç olup, her birinin tadilat masrafları binlerce hatta on binlerce dolar civarındadır.
Kudüs'teki Müslüman mezarlıkları Kudüs şehri tarih boyunca fethedenlerinin çokluğu, ziyaretçilerinin sevgisi ve muhabbetiyle meşhurdur. Âlim ve fatihlerin onu sık sık ziyaret etmelerinin sebebi, diğer şehirler arasında öne çıkan eşsiz ve seçkin dinî-dünyevi konumudur. Şehrin bu özelliği onu ziyaret eden âlimler, seyyahlar, ünlüler, fakihler ve ileri gelen kimselerin İslam'ın bu temiz topraklarına defnedilmeyi vasiyet etmelerine de sebep olmuştur.
Kudüs'ün İslamiyet'in himayesine girişinden sonra şehirle olan ilişki ve irtibat Allah (c.c.) katında büyük bir mana ifade etmeye başladı. Onun uğrunda savaşanlar kıyamet gününe kadar bir cihat içinde olacaklardır. Orada metfun zatlar da geçmişle bugün ve yarınları, torunlarla dedeleri birbirine bağlayan, gelecek nesillere fiziki ve ruhi bir uzantı olan güçlü bir bağ ve delildirler. Müslümanlar birçok eski Kudüs evinde defnedilmiş durumdadırlar; mezar taşları hâlâ yerinde durmaktadır.
Kudüs'te birçok Müslüman mezarlığı vardır. Bir kısmı önceden kullanılmış fakat zamanla ortadan kalkmış, diğer bir kısmı ise kendisine yönelik İsrail saldırılarına rağmen hâlâ işlevini sürdürmektedir.
Me'menullah Mezarlığı Me'menullah Mezarlığı Eski Kudüs'ün batısında el-Halil Kapısı'na 100 m uzaklıkta yer almakta olup Beyt-i Makdis'teki en büyük Müslüman mezarlıklarındandır. Alanı yaklaşık 200 dönüm olan mezarlığa ilk İslam fethi zamanında birçok sahabe ve mücahit defnedilmiştir. Mezarlığa defin işlemi Yahudi işgaline kadar devam etmiş ve bu yere yüzlerce âlim, fakih, edebiyatçı ve ileri gelen kimseler defnedilmiştir. Ancak 1948'de Me'menullah Mezarlığı'nı da kapsayan Batı Kudüs'ün işgalinin ardından buraya defin işlemleri durdurulmuştur.
Sahira Mezarlığı Şehir surlarının kuzeyinde, Sahira ismiyle bilinen kapıya birkaç metre uzaklıkta yer almakta olup büyük Müslüman mezarlıklarından biridir. Buraya birçok değerli zat defnedilmiştir; hatta Selahattin Eyyubi'nin Kudüs'ü fethi sırasında onunla beraber savaşan birçok mücahidin buraya defnedilmesi nedeniyle "Mücahitler Mezarlığı" olarak da anılmaktadır.
Babu'r-Rahme Mezarlığı Harem-i Şerif surlarının doğusunda yer alan meşhur Müslüman mezarlıklarından biridir. Geçmişte günümüzdekinden daha geniş bir alana sahipken zamanla alanı daraltılmıştır. İçerisinde Hz. Ömer (r.a) ve Selahaddin Eyyubi (r.a)'nin Kudüs fetihlerine katılan birçok mücahidin ve sahabeden H 34/M 654 yılında vefat eden Ubade b. Samit el-Ensari (r.a.) ve H 58/M 677 yılında vefat eden Şeddad b. Evs el-Ensari (r.a.)'nin de mezarları bulunmaktır.
El-Yusufiyye Mezarlığı
El-Esbat Kapısı yanında ve Babu'r-Rahme Mezarlığı'nın kuzeyinde yer almaktadır. Hakkında bilinen tek şey (H 872/M 1467) Şam Hükümdarı tarafından imar edildiğidir. Mezarlık hâlâ işlevini korumakta ve Müslümanlar ölülerini buraya defnetmektedirler.
En-Nebi Davud Mezarlığı En-Nebi Davud (Davut Peygamber) mahallesinde Eski Kudüs'ün surlarının yakınında yer alır. Kudüs'te Alaeddin el-Basiri Türbesi, el-Evhadiyye Türbesi, el-Calikiyye Türbesi, es-Sa'diyye ve daha birçok türbe bulunmaktadır.
Burada belirtmemiz gerekir ki, bugün işgalci İsrail'in hedefi durumunda olan bu mezarlıkların tamamı düzenli tadilat ve korumaya muhtaçtır. Her bir mescidin tadilatı ve sürekli muhafazası için yıllık olarak on binlerce dolar gerekmektedir.
Camiler ve mezarlıkların yanı sıra Kudüs'te neredeyse tüm Kudüs'ü kaplayacak kadar vakıf malı vardır ve en önemlileri de Mescid-i Aksa surlarının içerisinde, Eski Kudüs'ün dört bir yanında ve yakın çevresinde yer alan okullardır. Bugün Kudüs'teki okul sayısı 55 olarak tespit edilmiştir.
Mukaddesattan ve vakıf mallarından sayılan bu yerlere, İslam tarihinin bir döneminde ilim ve zikir halkaları için kullanılan ve bazılarının hâlâ işlevini koruduğu tekke ve zaviyeleri de ekleyebiliriz. Bunlar arasına Eski Kudüs'ün içinde ve dışında yer alan, Batı Kudüs'te sayıları yaklaşık 10.000'i bulan özel ve genel gayrimenkulleri ve evleri de katabiliriz.
Kudüs'teki İslami mukaddesata karşı yapılan İsrail saldırılarıKudüs'teki İslami mukaddesata karşı yapılan İsrail saldırıları çok fazla olup en barizleri gasp, kapatma ve yıkımdır. Buna örnek teşkil etmesi bakımından 1995'te İsrail polisi gözetiminde Kudüs'te işgalci İsrail buldozerlerinin Babu'r-Rahme Mezarlığı'ndaki yıkım çalışmalarını zikredilebiliriz. Bu dönemde yol genişletmesi bahanesiyle bazı mezarlar kazılmış, yine bazı Yahudi grupları bu işle alakalı emellerine geçerliliği olmayan bahaneler bularak İsrail Yüksek Mahkemesi'nden Babu'r-Rahme Mezarlığı'nda defin yasağı getirme talebinde bulunmuşlardır. 1976 yılında işgalci İsrail hükümeti, Mücahidin Mezarlığı'na bir saldırıda bulunmuş, mezarlığı buldozerle kazmış ve şehitlerin naaşlarını çıkartmıştır. En-Nebi Davud Camisi, Yahudi dinî törenleri düzenlenmesi için sinagoga çevrilmiş, birçok cami kapatılmış, ezan okunması ve namaz kılınması yasaklamıştır.
Kudüs mıntıkasına yakın camilere yapılan saldırıların sayısı da oldukça fazladır. 1948'de işgal edilen köylerden Eşva' köyündeki Eşva' Camisi gibi birçok cami yıkılmış, aynı şekilde Dir Rafet köyündeki el-Hac Hasan Camisi yerle bir edilirken Dir Yasin Camisi Yahudiler tarafından akıl hastanesi olarak düzenlenmiş, Aynetu Karim Camisi ise uyuşturucu ve diğer zararlı alışkanlıkların müptelası olanların uğrak yeri olmuştur.
Me'menullah Mezarlığı: Kudüs'teki mukaddesata füze saldırısı Eski Kudüs'ün batısında yer alan Me'menullah Mezarlığı Eski Kudüs'ün sur kapılarından biri olan el-Halil Kapısı'ndan yüzlerce metre uzaklıkta olup, 200 dönümlük alanıyla Beyt-i Makdis'te alanı en geniş Müslüman mezarlıklarından biridir.
Me'munullah Mezarlığı Kudüs mezarlıkları arasında en eski, en geniş ve en meşhur olanıdır ve burada da Hz. Ömer'in Kudüs'ü fethi sırasında savaşan birçok sahabe defnedilmiştir. Mezarlık, birçok sahabe, tabiun, salih ve yüce zatı barındırmaktadır. Daha sonra bizzat Kudüs halkının şahit olduğu şekilde buradaki defin işlemi 1948 yılı felaketine kadar devam etmiştir. Bu mezarlıkta birçok sahabe, fakih, edebiyatçı ve şehrin yöneticilerinin mezarları da bulunmaktadır.
Tarihi Me'menullah Müslüman Mezarlığı'na yapılan İsrail saldırıları, Kudüs'te İslam mukaddesatına yapılan saldırıların çirkinliğinin en bariz örneklerinden biridir. 1948 yılında İsrail güçleri Batı Kudüs'ü işgal ettiğinde Me'menullah Mezarlığı da Yahudilerin eline geçti. İşte o zaman işgalci İsrail Meclisi bir kanun çıkarttı ve bu kanun gereği mezarlıkları da kapsayan tüm İslami vakıf toprakları "sahipsiz mallar" addedildi. Böylece Me'menullah Mezarlığı da İsrail Toprak İdaresi Başkanlığı'nın el koyduğu araziler arasında yer aldı. O tarihten bu yana işgalci İsrail Meclisi, mezarlığın kimliğini değiştirmeye devam etmiş ve bugün mezarlığın eskiden 200 dönüme ulaşan alanından çok az bir kısmı kalmıştır.
1960 yılında işgalci İsrail Meclisi ve Kudüs Belediyesi, mezarları buldozerlerle kazmak, ölülerin kemiklerini ortaya çıkartmak, ağaç dikmek, birçok yerinde yollar yapmak suretiyle Me'menullah Mezarlığı'nın büyük bir kısmını "İstiklal Parkı" ismiyle parka çevirmiştir. Park ve mezarlığın geri kalan bölümleri Yahudi aşırılıkların sapkın işleri için kullanılmıştır.
1985 ve onu takip eden yıllarda işgalci İsrail Devleti'nin Ulaştırma Bakanlığı tarafından mezarlığın büyük bir kısmına otopark yapılmış ve yine kanalizasyon ve elektrik ağının uzatılması ve otoparkın genişletilmesi için birtakım kazı çalışmaları gerçekleştirilmiştir.
2000 yılından bu yana mezarlığın bir bölümünde, merkezi Amerika'nın Los Angeles şehrinde bulunan Wiesenthal Merkezi'nin girişimi ve sponsorluğunda "İnsan Onuru Merkezi - Kudüs'te Hoşgörü Müzesi" inşası için planlar yapılmaktadır. İnşası için ABD'den 200 milyon dolar toplanarak 2005 Aralık ayında uygulamaya konulmuş olan proje çerçevesinde birçok mezar buldozerlerle kazılmış ve ölü kemikleri açığa çıkmıştır.
Aksa Halk ve Hukuk Müessesesi, Yüksek Mahkeme'den çalışmaların bir süre durdurulması için bir karar çıkartmış, aynı şekilde İnsan Haklarına Saygı Müessesesi de Kudüs'teki Şeriat Mahkemesi'nden buralardaki çalışmaların durdurulması için bir karar çıkartmıştır. Me'menullah Mezarlığı'nın geri kalan kısmını korumak için Aksa Müessesesi Kudüs'teki Mezarlıkları Koruma Komitesi'yle iş birliği içerisinde mezarlığı korumak için İslami çalışma kampı düzenlemiş ve onarım çalışmalarını tamamlamak için de ikinci bir kamp düzenlemek üzere çalışmalar başlatmıştır.
2008 Kasım ayında işgalci İsrail'in Yüksek Mahkemesi, Me'menullah Mezarlığı üzerinde "Hoşgörü Müzesi" inşasını durdurma talebini reddetme kararı almış ve Yahudi-Amerikan şirketinin Me'menullah Mezarlığı üzerinde "Hoşgörü Müzesi"ni inşa etmesine izin vermiştir. O günden bu yana Me'menullah Mezarlığı'nda yüzlerce Müslüman mezarı üzerinde kazı ve kemik çıkarma çalışmaları devam etmektedir. Buna rağmen Me'menullah Mezarlığı'nı korumak için mezarlığın geri kalan kısmının tamamının koruma ve tadilat projesi bulunmaktadır.
Özet ve öneriler Kudüs'teki vakıf mallarının sayısı oldukça fazladır, fakat bu malların gerçek sayısı ayrıntılı bir şekilde bilinmemektedir. Bu vakıflar yani camiler, mezarlıklar, vakıf gayrimenkulleri ve vakıf arazileri hakkındaki her ayrıntının bilinmesi gerekmektedir.
Eski Kudüs'te vakıf gayrimenkulleri ve evlere uygulanan gasp olaylarının sayısı ve niteliği tam olarak bilinmemektedir. Bu yerleşimci gasplarının boyutları ve tehlikelerinin belirlenmesi gerekmektedir.
Yahudi yerleşimi özellikle mübarek Mescid-i Aksa yakınlarında her geçen gün artmaktadır.
Kudüs'teki ve özellikle de eski Kudüs'teki vakıf malları, mukaddesat, mescit, mezarlık ve vakıf gayrimenkullerinin onarımı ve tadilatı projelerinin uygulanması gerekmektedir. Evler de bu kapsama girer; çünkü bu evlerin çoğu Kudüs ve Mescid-i Aksa'nın korunmasında büyük bir adım sayılan vakıf mallarındandır.
Arşiv projesi: Resmî kayıtlarda İslam ve Arap haklarını korumada yardımcı olabilecek birçok belge bulunmaktadır, bu nedenle belgelere ulaşılması gerekmektedir. En önemli kayıtlar: Osmanlı Arşivi, Ürdün Arşivi, Kudüs Vakıflar Arşivi-Şeriat Mahkemesi ve Vakıf Daire Başkanlığı arşivleridir.
Vakıf malları ve mukaddesat gasplarının en bariz uygulaması bu yerlerin sinagoga dönüştürülmeleridir. Bunun da en bariz örneği "Hamamu'l-Ayn" ve "el-Medrese et-Tenkiziyye"dir.
En önemli ve en acil projelerden biri mukaddesat ve vakıf dosyalarının dava takibi projesidir.
Uzun süredir devam eden İsrail ambargosundan sonra, artık mübarek Mescid-i Aksa'nın korunması ve tadilat çalışmalarına yeniden başlanması gerekmektedir. http://www.dunyabulteni.net/news_detail.php?id=74708