|
Özbekistan neden sessiz kaldı?
Kırgızistan'da yaşanan olayların kamuoyunda pek tartışılmayan ikinci bir boyutu daha var.
18 Haziran 2010
Haluk Alkan / Dünya Bülteni
Kırgızistan’da yaşanan olaylar Orta Asya gerçeğini bir kez daha gözler önüne serdi. Henüz bölgeselcilik-kabilecilik anlayışını aşamamış toplumlara bir dünya vizyonu ile yaklaşmanın ne kadar yanlış bir yöntem olduğunu, bir üst kimlik inşasının güçlüklerini yaşanan olaylar bir kez daha gösterdi. Bu olayların kamuoyunda pek tartışılmayan ikinci bir boyutu daha var. O da bölgedeki otoriter liderlerin kendi rejimlerini korumak pahasına ne tür insanlık ayıplarına imza atabilecekleri. Özbekistan kurumsal yapısı ve 70 bin kişilik, askeri ekipman gücü ile Orta Asya’da en büyük orduya sahip bulunmakta.
Bağımsızlık yıllarında yüzde 6 olan Özbek subay oranı, bugün yüzde 85’ler düzeyine yükselmiştir. Bu homojen özerk silahlı güç, Özbekistan’ın bölgedeki konumunu daha da güçlendirmektedir. Bu gücünü kendi çıkarları söz konusu olduğunda bölge ülkelerine karşı kullanmaktan asla çekinmeyen bir ülkedir. Dolayısıyla Kerimov’un kendi soydaşlarına yönelik bir kıyım hareketi yürütülürken sessiz kaldığı sorusunu bu noktada ve yukarıda ifade ettiğimiz boyut açısından cevaplamak mümkündür.
Olayların çıktığı Oş ve Celalabad kentleri, Orta Asya’nın kalbi sayılan ve son derece stratejik bir konuma sahip bulunan Fergana Vadisi'nde bulunmaktadır. Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan arasında bölünen Fergana Vadisinde, 10,4 milyon (Orta Asya nüfusunun beşte birinden fazlası) insan yaşamaktadır. Kırgızistan nüfusunun yarısı, Özbekistan nüfusunun yüzde 27’si, Tacikistan nüfusunun üçte biri bölgede yaşamaktadır. Fergana Vadisindeki nüfusun yüzde 80’i (8,3 milyon) etnik Özbek’tir. Özbekler, Orta Asya’nın genelinde olduğu gibi, tarımsal-ticari yerleşik bir topluluktur. Geleneksel olarak Sovyetler Birliği döneminde “ikinci Pazar” veya “kara borsa”yı kontrol eden bu topluluk, bağımsızlıktan sonra başta Oş pazarı olmak üzere bölge ticaretini ve tarımsal üretimi kontrol eden bir konuma gelmişlerdir. Daha kırsal olan Kırgızların, bağımsızlık sürecinde yaşanan ekonomik kriz nedeniyle Oş ve Celalabad başta olmak üzere bölge merkezlerine göç etmesi ve burada iş ve konut talebini öne çıkartmaları iki toplum arasında gerilimlerin yaşanmasına neden olmaktadır.
Fergana Vadisi'nde yaşayan nüfus geçişken bir yapıdadır. Başka bir deyişle bu vadide yaşayan Özbekler arasında sınırlar ötesi sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Dolayısıyla bu bölge kalabalık bir Özbek nüfusunu barındırmakta, Tacikistan nedeniyle, Pakistan-Afganistan ekseninde gelişme gösteren dini akımların Orta Asya ve Hazar Bölgesine geçiş koridorunu oluşturmaktadır. Bu özellikleri nedeniyle Fergana Vadisindeki sosyal ve ekonomik hareketliliğin kontrolü hem ABD ve Rusya gibi büyük güçler, hem de İslamcı bir muhalefet dalgasından endişe eden bölgedeki otoriter rejimler açısından son derece önemlidir. 11 Eylül saldırılarından sonra ABD’nin başlattığı Afganistan operasyonu nedeniyle bölgede yaşanan ABD-Rusya rekabeti, her iki ülkenin Fergana Vadisi'nde kendilerine askeri üs verilmesi yönündeki talepleri bölge ülkelerine yönelik ve sürekli olarak gündemde tutmalarına neden olmaktadır.
ABD’nin bölgede bir askeri üsse sahip olması yalnızca dini akımların dizginlenmesi açısından değil, Rusya’nın Orta Asya ülkeleri üzerindeki baskın konumunun çözülmesi yönünde bir süreci tetikleyecek önemde bir gelişme olacaktır.
Aynı şekilde Rusya’nın bölgede bir askeri üs edinmesine, özellikle Özbekistan ve Tacikistan gibi ülkelerin yönetimleri üzerinde Rus vesayetini pekiştireceğinden her iki ülke yönetimince de soğuk bakılmaktadır. Fergana Vadisi'nde toprakları bulunan ülkeler içinde siyasal açıdan en istikrarsızı ve fakiri olan Kırgızistan, Fergana Vadisi üzerinde oynanan stratejik oyunlardan en fazla etkilenen bölge ülkesi olmuştur.
Bölgede uluslararası nitelikteki sorunların birçoğu Özbekistan ile ilgilidir. Kerimov yönetimine karşı silahlı mücadele yürütmekte olan Özbekistan İslami Hareketi (IMU) 1999 ve 2000 yıllarında, iki kez Tacikistan sınırından önce Kırgızistan’a girmiş ve buradan Özbek topraklarına saldırılar düzenlemiştir. Bölgede yaşayan Özbekler, Kırgızistan’da yaşayan en dindar topluluklardan biridir. Özbekistan bölge Özbeklerinin ülkesindeki muhalif İslamcı oluşumlara destek vermesinden endişe etmekte, bu nedenle bölgedeki hareketliliği kontrolünde tutmaya çaba harcamaktadır. Özellikle 1999 yılından bu yana Kerimov yönetimi, yumuşak karnı olan Kırgızistan sınırına yönelik ve bölgede yaşayan Özbekleri izole etmeye dönük bir politika izlemektedir. Bu amaçla Özbeklerin sınır geçişleri konusunda çok sıkı önlemlere başvurulmaktadır. Olaylar sırasında Özbekistan’ın sınırlarını oldukça geç açmasının nedeni bu durumdur ve pratikte oldukça sınırlanmış bulunan geçişlerin gevşetilmesinden öte bir anlama gelmemektedir. Özbekistan, değişik gerekçelerle bölgede yaşayan Özbekleri hedef alan bazı sınır ötesi operasyonlara da sıklıkla başvurmaktadır. Bu operasyonlar doğrudan askeri sınır ötesi operasyonlar şeklinde olabildiği gibi, Özbek gizli servisinin düzenlediği iddia edilen suikast ve adam kaçırma olaylarına bölgede sıklıkla rastlanmaktadır.
Özbekistan’ın bölgede yaşayan Özbekleri izole etmeye yönelik politikalarının bir diğer nedeni sınır ticaretinin kontrol edilmesi amacıdır. Özbekistan sahip olduğu kapalı ekonomi nedeniyle, Fergana Vadisinde sınır ticaretinin ülke ekonomisine olumsuz yansımalarından şikâyet etmekte ve bu nedenle de sınırın öte tarafında yaşayan Özbeklerin hareketliliğini sınırlandırmak istemektedir. Kırgızistan’ın güneyinde yaşayan Özbek azınlık, sadece etnik bir sorunun tarafı değil, Kırgızlık temelinde şekillendirilmeye çalışılan ulusallaşma politikaları ile Özbekistan’ın bölge Özbeklerine yönelik olarak izlediği izolasyon politikaları arasında sıkıştırılmış, hareketliliği sınırlandırılmaya çalışılan bir halktır.
Bu koşullar altında bölgede yaşayan Özbek toplumunun zayıflatılması otoriter rejim mantığı içinde bakıldığında arzu edilebilir bir durum olarak ortaya çıkmaktadır. Özbekistan’ın sessizliği de bu çerçevede anlam kazanmaktadır.
|
