Sufiforum.com

2009'da başlayan SUFİFORUM'da İslam; İslam Tasavvuf Geleneği ile ilgili her türlü güncel ya da 'eskimez' konular yer almaktadır. İçerik yenilemeleri tasavvuf.name sitesinden sürdürülmektedir. ALLAH YÂR OLSUN.

Giriş |  Kayıt




Yeni başlık gönder Başlığa cevap ver  [ 5 mesaj ] 
Yazar Mesaj
 Mesaj Başlığı: BUHARA YAHUDİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME / Dr. Durmuş ARIK
MesajGönderilme zamanı: 16.02.09, 22:37 #mesajın linki (?)
Çevrimdışı
Kullanıcı avatarı

Kayıt: 14.12.08, 12:14
Mesajlar: 1108
BUHARA YAHUDİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Durmuş ARIK

* Doç. Dr., Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Öğretim Üyesi.



Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları (OAKA) Dergisi, Cilt:1, Sayı: 2, ss. 92-109


http://www.usak.org.tr/dosyalar/dergi/y ... 8IJRBX.pdf


ÖZET

Orta Asya’nın en eski etnik ve dini gruplarından birisi olan Buhara Yahudileri tarihte
diğer Yahudi grupları ile olan sınırlı ilişkilerinden ve içinde yaşadıkları coğrafyadan
dolayı, farklı bir Yahudi grubu olarak nitelendirilmiştir. Özellikle Özbekistan’da ve
Tacikistan’da yerleşmişler ve yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Zaman zaman Orta Asya
tarihine ve kültürüne renk katmışlar ve uzun süre İslam’ın egemen olduğu bu coğrafyada
Müslümanlarla birlikte yaşama tecrübesinin bir örneğini vermişlerdir. Yaşadıkları bölgede
egemen kültürden etkilenmiş olan Buhara Yahudileri, son yıllarda özellikle SSCB’nin
dağılmasıyla birlikte İsrail’e ve Amerika’ya göç etmiş, geride kalanların sayısı ise önemli
ölçüde azalmıştır. Makalede İslam kültürünün egemen olduğu Orta Asya’da ayrı bir etnikdini
unsur olan Buhara Yahudilerinin tarihi arkaplanı, Buhara Yahudi kimlik anlayışı, Orta
Asya’da egemen kültürün onlar üzerindeki etki ve izleri ile Yahudi dünyasının Buhara
Yahudilerine karşı tutumu incelenmektedir.

GİRİŞ

‘Buhara Yahudileri’ terimi Rusya’nın Orta Asya’yı ele geçirmesinden önce bu bölgeyi
ziyaret eden Avrupalı seyyahlar tarafından, o dönemde cemaatin çoğunun Buhara
Hanlığı idaresinde yaşıyor olmasından dolayı kullanılmıştır. Bunun yanında tarihî
süreçte Buhara Yahudileri bilim adamları ve araştırmacılar tarafından; Türkistan
Yahudileri, Yerli Yahudiler, Fars-Tacik Yahudileri ve yaşadıkları şehirlere göre ise
Hocent, Hive, Taşkent, Semerkant Yahudileri olmak üzere adlandırılmıştır. Orta
Asya’nın en eski etnik ve dînî gruplarından birisi olan Buhara Yahudileri tarihte diğer
Yahudi gurupları ile olan sınırlı ilişkilerinden ve içinde yaşadıkları coğrafyadan dolayı,
ayrı bir Yahudi grubu olarak nitelendirilmiştir. Özellikle, Özbekistan’da ve
Tacikistan’da daha çok Buhara, Semerkant, Taşkent, Kokand, Fergana ve
Duşanbe’de yerleşmişler ve yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Zaman zaman Orta Asya
tarihine ve kültürüne renk katmışlar ve uzun süre İslam’ın egemen olduğu bu
coğrafyada Müslümanlarla birlikte yaşama tecrübesinin bir örneğini vermişlerdir.
Yaşadıkları bölgede egemen kültürden etkilenmiş olan Buhara Yahudileri, son
yıllarda özellikle SSCB’nin dağılmasıyla birlikte, İsrail’e ve ABD’ye göç etmiş, geride
kalanların sayısı ise önemli ölçüde azalmıştır.

Bu makalede; İslam kültürünün egemen olduğu Orta Asya’da ayrı bir etnik-dînî
unsur olan Buhara Yahudilerinin tarihi arkaplanı, Buhara Yahudi kimliği, Orta
Asya’da egemen kültürün onlar üzerindeki etki ve izleri ile Yahudi dünyasının
Buhara Yahudileri’ne karşı tutumu incelenecektir.

Tarihî Arka Plan

Orta Asya öteden beri çeşitli din ve kültürlerin kavşağı olmuştur. Önemli ticaret
yollarının bölgeden geçmesi farklı etnik unsurlardan insanları bu coğrafyada bir
araya getirmiştir. Bu insanlar aynı zamanda inançlarını yaşamaya ve yaymaya
gayret etmiştir. Bu bağlamda Orta Asya’da karşılaşılan dinlerden biri de Yahudilik
olmuştur.
Orta Doğu ve Afrika arasında yerleşmiş olan Filistin toprakları, çeşitli tarihlerde
Mısırlılar, Asurlular, Babilliler, Romalılar gibi kavimler tarafından işgale uğramış ve
Yahudi nüfusun büyük bir kısmı sürülmüş, esaret altına alınmış ve göçe
zorlanmıştır. Tarihte Pers İmparatorluğu’nda, Mısır’da, Babil’de, Anadolu’da,
İran’da ve Orta Asya’da önemli Yahudi toplulukları mevcut olmuştur. Yahudilik,
Orta Asya’da özellikle İpek Yolu’nun etkisiyle yayılma imkânı bulmuştur. Bu yolun
hareketli ve yoğun ticarî faaliyetlere imkân vermesinden dolayı Buhara, Semerkant,
Tirmiz, Merv, Urgenç uzun süre büyük ve müreffeh birer şehir haline gelmiş ve bu
özelliğini korumuştur. İpek Yolu’nun gelişmesinde ticaretteki çekicilikleriyle
Radanitler adı verilen Yahudi tüccarlar önemli rol oynamışlar ve bu yol boyunca
ticaret postaları kurmuşlardır.1 Arapların bölgeyi ele geçirmesinden önce Orta
Asya’da Baktriya-Toharistan, Sogd, Margiana ve Horezm olmak üzere önemli
Yahudi yerleşim birimleri ortaya çıkmıştır.2
Graetz, kaynak vermemekle birlikte Buhara ve çevresinde Yahudilerin varlığına
dair bilgi vermiştir. Bu bilgilerde, Yahudilerin Hive’ye kadar yayıldığını ve bu
bölgede 8.000 ailenin mevcut olduğunu belirtmiştir.3 Benjamin Tudela ise 12.
yüzyılın sonlarında yalnızca Semerkant’ta 50.000 Yahudi bulunduğundan söz
etmiştir. Ancak bu sayıyı doğrudan bir gözleme dayanarak vermemiştir.4
Müslümanların bölgeye geldiği 8. yüzyılda halihazırda Buhara’da Yahudiler
görülmüştür. Timur’un bölgeyi ele geçirdiği tarihlerde de Buhara ve Semerkant’ta
yaşayan Yahudilere atıfta bulunulmuştur.5
Orta Asya’da Buhara Yahudilerinin ortaya çıkışına dair çeşitli görüşler ileri
sürülmüştür. Bu görüşlerde ortak olan husus, onların atalarının birçok nesil önce
İran’dan bölgeye gelmiş olmalarıdır. Dolayısıyla Buhara Yahudileri İran
Yahudilerinin bir kolu sayılmıştır. İran’a ve Orta Asya’ya 1793 yılında bir yolculuk
yapan Rabbi Yosef Maman (1752-1823) Buhara Yahudileri hakkındaki
izlenimlerine dair bazı bilgiler vermiştir. Bu bilgilerde; Fas’tan İsrail topraklarına
göç ederek Tzfat (Safed) şehrine yerleşen Rabbi Yosef’in emissar (özel görevli)
olarak 1793 yılında İran’a ve Buhara’ya gittiği, onun gelişine kadar Buhara
Yahudilerinin, (İran Yahudileri dışında) diğer Yahudi gurupları ile ilişkilerinin
bütünüyle kopmuş olduğu, bu nedenle onların manevî yaşamında bozulmaların ve
asimilasyonun yaşandığı, Rabbi Yosef’in onlara İsrail topraklarından haber
getirdiği, onların millî şuurunu uyandırdığı, İsrail’in geri kalan kesimiyle irtibat
kurmalarını sağladığı, onlara Tevrat’ı ve Yahudiliğin emirlerini öğrettiği, onlar
arasında (dinî) kitapları yaydığı, öğretmenler tayin ettiği ve onları İsrail ulusunun
canlı birer uzvuna dönüştürdüğü bildirilmiş, bu görevlinin ortaya çıkmasıyla Buhara
Yahudilerinin Yahudi tarih alanına girdiği vurgulanmıştır. Ayrıca Buhara
Yahudileri’nin Sefarad gelenekle Rabbi Yosef ile tanıştığı, bundan önce onların
‘Horasan Dinî Geleneği’ (Khorasan Rite) ne bağlı kaldıkları ileri sürülmüştür.6
Orta Asya’da bir Yahudi Mahallesi çok sayıda şehrin ayrılmaz birer parçasını
oluşturduğundan, bu yerleşim tarzı Yahudiler arasında dinî geleneklerin devamını
sağlamıştır. Buhara ve Semerkant’takilere ek olarak Şehrisabz’da, Kettekurgan’da,
Karmana’da, Kokand’da, Fergana’da, Margilan’da da Yahudi mahalleleri
kurulmuştur. Belirtilen bu yerlerde Yahudi yerleşimi ile ilgili olarak B.A. Golender
çeşitli kaynaklara gönderme yaparak bilgi aktarmıştır. Onun aktardığı bilgilere göre:
‘1843’de H. Hanıkov tarafından yayımlanan Opisanii Buharskogo hanstva adlı
eserde şunlar kayıtlıdır: ‘...Yahudiler, sayılarının az olmasına rağmen, uzun süre
önce bölgede yerleşen Hanlık nüfusunun bir kısmını oluşturur. Üstelik bundan
başka onlar Kette-Kurgan’da, Semerkant’ta ve Kirşi’de yerleşmiştir; bütün bu
şehirlerde mahalleleri vardır. Buralardan onları çıkarmak ve göç ettirmek mümkün
olmadığı gibi, onların Müslümanlarla karışması da mümkün değildir.’ Kokand
Hanlığı’ndaki Yahudiler hakkında ise A. Horoşhin, Sbornik statey, kasayuşihsa do
Turkestanskogo kraya (St. Peterburg 1876) adlı eserinde şunları bildirir: ‘Yahudiler
cugut mahalle adı verilen kendi mahallelerinde yaşarlar. Sayıları azdır.
Talmudisttirler... İpek boyacılığıyla ve bunları pazarda satmakla uğraşırlar...
Buradaki Yahudiler –İran’dandır. Bu nedenle Farsça, daha doğrusu Tacikçe
konuşurlar. Onların giyimleri Özbeklerden ve Taciklerden ayrıdır.’7 Kaynaklarda
Yahudilerin Orta Asya’nın diğer bazı şehirlerine yerleşimi hakkında da bilgilere
rastlanır. B.A. Golender, Dobrosmıslov’un, Taşkent v proşlom i nastoyaşem
(Taşkent 1912) adlı eserinden şu bilgileri aktarır: ‘Yahudilerin Taşkent’e tam olarak
ne zaman yerleştikleriyle ilgili literatürde kesin bir bilgi yoktur. Yerel Yahudiler
bunun dört yüzyıl önce gerçekleştiğini ve kendilerinin Buhara’dan geldiklerini kabul
ederler. Burada fakir bir hayat sürerler. Çoğu ipek kumaşı imalatıyla ve satışıyla
uğraşır. Gayrimenkul edinme hakları yoktur... Rusların işgali sırasında Taşkent’te
27 aileden oluşan yaklaşık 100 civarında Yahudi yaşamaktadır...’8 Çoğu Buhara ve
Semerkant’ta yaşayan Buhara Yahudileri daha sonraları Fergana Vadisi’nin diğer
şehirlerinde de görülmüştür.9 Ancak sağlıklı istatistikî bilgilerin elde
edilememesinden dolayı Orta Asya’da çeşitli tarihlerde tam olarak ne kadar
Yahudinin yaşadığı bilinememektedir.
Sovyetler kurulmadan önce ve SSCB döneminde zaman zaman Buhara
Yahudilerinden imkân bulanlar Filistin, ABD, Kanada ve diğer bazı ülke
topraklarına göç etmiştir. Sovyetlerin dağılmasının ardından yaşanan hızlı göç
hareketleri neticesinde Özbekistan’da ve Tacikistan’da kalan Buhara Yahudilerinin
sayısı ise birkaç binle ifade edilmeye başlanmıştır. Günümüzde İsrail’e yerleşmiş
olan Buhara Yahudilerinin sayısı yüzbini, ABD’de ve Kanada’da ise altmış bini
aşmıştır.10

Buhara Yahudi Kimliği

Buhara Yahudileri aynı dinin mensubu olmalarına ve ortak bir kökeni
paylaşmalarına rağmen asırlar süren diaspora sürecinden sonra diğer Yahudilerle
aralarında dikkate değer kültürel farklılıklar oluşmuştur. Onlar, Yahudi
dünyasındaki yerlerini veya diğer Yahudi guruplardan ayrılan özelliklerini;
Yahudiliğin esaslarını her zaman yerine getirmekle, Tevrat’ı muhafaza etmekle,
Yahudi kimlik şuurunu güçlü bir biçimde sürdürmekle açıklamışlardır. Onlara göre
Buhara Yahudisi olmak ‘katıksız’ ve ‘saf’ Yahudi anlamına gelmektedir. Bu
bağlamda Buhara Yahudileri, Doğu Avrupa’dan Orta Asya’nın da dahil olduğu
SSCB topraklarına yerleşen Aşkenaz Yahudileri, kendi milliyetlerini gizlemekle,
dinî kuralları yerine getirmemekle itham etmişler ve onlar için ‘Rus Yahudileri’
terimini kullanmışlardır. Bu terimin seçilmiş olması manidardır. Çünkü ‘Rus
Yahudileri’ terimi içinde, Rusça söylenişiyle onların çistiye evreyi yani ‘saf’ ve
‘gerçek’ Yahudi olmadıkları anlamı gizlenmiş, daha çok melez oldukları
vurgulanmak istenmiştir. Bunun nedeni olarak, onların Yahudi olmayanlarla
evlenmeleri, pasaportlarında kimliklerini gizlemeleri, Yahudi uygulamalarına ve
geleneklerine sahip çıkmamaları gösterilmiştir. Oysa Buhara Yahudileri her
dönemde Yahudi uygulama ve geleneklerine sahip çıktıklarını, Yahudi kimliğini
koruduklarını iddia etmiştir.11 Bu düşünceden hareketle, genel olarak Buhara
Yahudileri için Aşkenaz Yahudilerle evlilik, Yahudi olmayanlarla evlilik gibi
algılanmış, onlarla yapılan evliliklerin Yahudi olmayanlarla yapılan evlilikten daha
az olduğu tespit edilmiştir.12 Yahudi nüfusun iki şekilde kategorize edildiği
Özbekistan’da Buhara Yahudiliği, Yahudiliğin özgün versiyonu, Aşkenaz Yahudilik
ise sulandırılmış ve Yahudiliğin asimile edilmiş şekli olarak anlaşılmıştır. Bu
anlayış, onlarla yapılan evliliklere yansıdığı gibi mezarlıklarda da Aşkenazlar için
ayrı yerlerin oluşturulmasına zemin hazırlamıştır.13 Dolayısıyla Buhara Yahudileri
bölgeye sonradan gelen Aşkenaz Yahudilerden kendilerini her zaman ayrı tutmuş,
onlarla karışarak erimemeye özen göstermiştir.
Buhara Yahudiliğinin belirlenmesiyle ilgili görüş ayrılıkları da yok değildir.
Filistin’de 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında ‘Buharalılık’ çok
kültürlü Yahudi dünyasında bir tür etnik kimlik olarak düşünülmüştür. Seyahatler,
hac, ticarî faaliyetler, yardım toplamalar, emissar ların çalışmaları ve kitapların
dolaşımı sonucunda Buhara Yahudileri terimi Orta Asya’da bulunan bir diasporadan
ibaret olmuştur. 1920’lerde bölgenin Sovyet idaresine girmesiyle, ticaret ve seyahat
üzerindeki katı kısıtlamalar buradaki Yahudilerin diğer Yahudi dünyasıyla ilişkilerini
engellemiştir. Devam eden süreçte kendilerini ‘Buhara Yahudileri’ olarak
adlandırmaya devam etmelerine rağmen bu nitelendirici isim Yahudiliğin özel bir
türünü karşılamak üzere onlar arasında ‘gerçek Yahudi’ anlamında kullanılır hale
gelmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bir kez daha diğer Yahudi dünyasıyla
sıkı temasa geçen Buhara Yahudileri, ‘Buhara Yahudiliği’ anlayışını yeniden
gözden geçirmek zorunda kalmıştır.

Günümüzde ‘Buhara Yahudileri’ terimi ve kimliği ile ilgili hızlı bir değişim
yaşanmaktadır. Değişimin en önemli nedeni çeşitli tarihlerde Orta Asya’dan yapılan
göçler ve göç edenlerin nesillerinin, diğerleri ile kültürel özelliklerindeki
farklılaşmalardır. Bu bağlamda önceki göç dalgaları sırasında İsrail’e ve ABD’ye
göç etmiş olanların yeni nesilleri Sovyetlerin dağılmasından sonra göç edenlerle bir
araya geldiklerinde çok farklı insanlarla karşılaşmakta, her iki kültür arasında
belirgin bir farklılaşma yaşanmaktadır. Bu kültürel farklılaşmanın önceki ve sonraki
nesiller de göz önüne alındığında boyutları daha da genişlemektedir. Bu yüzden
Buhara Yahudileri terimi üzerinde bir ittifak sağlanamamakta ve bu süreçte Buhara
Yahudi kimliği üzerinde farklı bakış açıları ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeni
onların, ortak değer ve düşünceleri paylaşmaktan, uyumlu bir cemaat ve toplum
meydana getirmekten uzaklaşmış olmalarıdır. Bunun yanında artık günümüzde
kimin Buhara Yahudisi olup olmadığında ittifaktan çok ihtilaf vardır. Kimilerine göre
gerçek Buhara Yahudisi, Buhara dışına çıkmadan ve bu şehri terk etmeden
yaşamını sürdürenlerdir. Kimilerine göre Sovyet döneminde Ruslar tarafından güçlü
bir asimilasyona maruz kalmalarından dolayı bu dönemde Orta Asya’da yaşayanlar
Buhara Yahudisi kabul edilemezler. Bu görüşte olanlar, gerçek Buhara
Yahudileri’nin 1920-1930’lu yıllarda, yani Sovyet döneminden önce ya da bu
dönemin baskılarına maruz kalmadan ilk yıllarda Filistin topraklarına göç etmiş
olanlardır. 1990’lara kadar ve hala Orta Asya’da yaşayanlar ise Sovyetlere
aldırmadan kendileri gibi bu coğrafyada doğup büyüyenlerin özgün Buhara
Yahudisi olduğuna vurgu yapmaktadır. Bu görüş taraftarları ise daha önce göç
etmiş olanları artık gerçek Buhara Yahudisi olarak görmemekte ve onları ‘İsrailî’
olarak değerlendirmektedir.14 Ancak, her şeye rağmen halk arasında olduğu gibi
bilimsel birçok çalışmada, üzerinde görüş birliği bulunan belli bir grubu ve kimliği
belirtmek üzere ‘Buhara Yahudileri’ terimi kullanılmaktadır.

Orta Asya’da Egemen Kültürün Buhara Yahudileri Üzerindeki Bazı Etki ve İzleri

Genellikle Özbeklere ve Taciklere komşu olarak yaşamış olan Buhara Yahudileri
bazı Kırgız, Kazak ve Türkmen şehirlerine de yerleşmiştir. Diğer unsurlar yanında
Orta Asya’da Yahudilerin sayılarının azlığı, onları sosyal ve kültürel açıdan
bölgedeki egemen kültür unsurlarının etkisine açık hale getirmiştir. Dolayısıyla
Buhara Yahudileri tarihî süreçte yerel sosyal dokuyla uyum sağlamış, Orta Asya’ya
özgü bazı kültürel özellikleri benimsemiştir. Onların maddî kültürü ve yaşam şekli
Türk kültüründen etkilenmiş ve etnografik açıdan Yahudilerin yerel nüfusla önemli
benzerlikleri oluşmuştur. Bu benzerlikler toplumun sosyal yapısında, konut mimarisi
tarzında, kaşerut tan15 ayrı olarak yiyeceklerinde, giysilerinde, sanatında, müziğinde,
müzik enstrümanlarında, ayinlerinde, törenlerinde, inanışlarında yansımasını
bulmuştur. Bu bağlamda onların yaşamında bölgeye özgü altın yaldızlı ipliklerle
süslenmiş uzun kadife elbiseler, nazik telli çalgılar, porselen çay takımları ve
kâseleri, tandırda pişirilen yassı ve yuvarlak somun ekmekler, düğün şöleninde
gelin ve damadın şenlik ateşiyle kuşatılması dikkat çekmiştir. Ayrıca, sinagoglarda
ibadete gelenlerin genizden çıkardıkları seslerle yaptıkları dualar, Yahudi
mahallelerinin kendine özgü sokakları ve mimarî tarzı, Orta Asya’da Buhara
Yahudiliğini şekillendiren yerel özellikler arasında yer almıştır. Bu nedenle bilim
adamları ve araştırmacılar için Buhara Yahudilerine özgü ev araç-gereçlerinin,
aletlerinin, geleneksel giysilerinin ve diğer maddî kültür özelliklerinin belirlenmesi
hiç kolay olmamıştır.16
Orta Asya’da genellikle en küçük mahalleye varıncaya kadar bir liderlik birimi
olarak ‘aksakallık’ karşımıza çıkar. 19. yüzyılda Orta Asya coğrafyasında seyahat
eden A.Vambery Buhara’ya vardığında çarşı-pazarı gezmiş, burada ayrı bir sınıf
halindeki çerçi, sarraf, kitapçı, kuyumcu, çilingir, bakkal ve benzerlerinin
kendilerine özgü çarşı ve bedestenlerini görmüş, her esnafın veya çarşının bir
‘aksakal’ı olduğuna dikkat çekmiştir. Düzen ve güvenliğin sağlanması ve verginin
toplanması, Emir tarafından bu aksakallara verilmiştir.17 Buhara Yahudilerinin
yerleşim birimlerinde tespit edilen ‘aksakallar’ da yörenin sosyal dokusuna uygun
kişiler olmuş, onlar da Türk yerleşim birimlerindekine benzer bir görev üstlenmiş,
içinde yaşadıkları toplumun temsilcileri ve liderleri sayılmışlardır.18
Buhara Yahudilerini diğer ana Yahudi kitlesinden ayıran bir başka özellik
onlarda rastlanan çok eşliliktir. Rabbi Gerşom’un çok eşliliği yasaklamasına
rağmen, Avrupa Yahudileri arasında büyük günah sayılan bu uygulama Doğu
Yahudi topluluklarında görülebilmektedir, birçok Buhara Yahudisi erkeğin birden
fazla eşi olabilmiştir. Örneğin; birkaç yıldır evli olan hanımın çocuğu olmadığında,
çoğu zaman erkek ikinci eşi alabilmiştir.19 Buhara Yahudileri arasında rastlanan bu
uygulamayı da bölge kültürü etkilemiştir.
Buhara Yahudi kültüründe dikkat çeken bir başka husus Yahudi kimliği ile ilgili
genel anlayıştır. Bilindiği gibi İsrail’de hem dinî hukuka hem de devlet hukukuna
göre Yahudi kimliğinin baba kanalıyla değil anne kanalıyla sonraki nesle geçtiği
kabul edilir. ABD’de de Ortodoks ve Muhafazakâr Yahudi öğretilerine göre
Yahudilik, anne kanalıyla sonraki nesle aktarılır. Reformist Yahudi öğretisi
Yahudiliğin hem anne hem de baba kanalıyla geçtiğini kabul eder. Yani
ebeveyninden biri Yahudi olan bir çocuk, Yahudi olarak kabul edilir. Ancak bu
durum 1980’lerde benimsenmiştir. Nüfusun çoğunun Müslüman olduğu Orta
Asya’da Yahudilik’te yaygın olarak kabul edilen milliyet kuralı Buhara Yahudileri
arasında değişmiştir. Bu bölgelerde, karışık evlilik durumunda, Müslümanlar
çocuğu babanın milliyetine göre tescil ettirmeyi tercih etmiştir. Bunun nedeni, millî
kimliğin baba kanalıyla nakledilmesidir. Aynı zamanda İslam’daki uygulama ve
anlayış da irsiyetin baba kanalıyla sonraki nesle geçtiği yönündedir. Bu durum,
genel olarak babaya ait yerleşim biriminde yerleşmeyi de beraberinde getirmektedir.
Bir kadın evlendiğinde, ailesinden ayrılır ve kocasının evine yerleşir. Çocuklar baba
evinde yetişir. Çocukların annesinden ziyade babasının akrabalarına ait olduğu
düşüncesi yaygındır. Bundan dolayı Orta Asya’da millî kimliğin anneden ziyade
baba kanalıyla sonraki nesillere aktarıldığı şeklindeki düşünce hâkimdir. Baba
kanalıyla millî kimliğin hesaba katılması Orta Asya’da resmî politika olarak
kurumlaşmamışsa da, bu durum hâkim değer haline gelmiştir. Asırlardır Müslüman-
Türk coğrafyasında onlarla birlikte yaşamış olan Buhara Yahudileri de milliyetin,
diğer bir ifadeyle ‘Yahudi kimliğinin’ anne değil baba kanalıyla geçtiği düşüncesini
kabul etmiştir.20 Bu düşünceden hareketle çoğu Yahudi erkeği dış evliliklerde
(Yahudi olmayanlarla yapılan evlilik) din değiştirme süreci yaşayacağı kabul edilen,
Yahudi olmayan bir kadınla evlenmiştir. Çünkü onlarda, babalarının Yahudi
olmasından dolayı eşinin ve çocuklarının da Yahudi oldukları kabul edilmiştir.
Bununla birlikte çocukların temel Yahudi doğasını babalarından aldıklarına
inanılmaktadır. Bu anlayış İslam’da erkeğin gayrimüslim kadınlarla evlenmesine
izin verilmesi, kadınların ise gayrimüslim erkeklerle evlenmesinin yasaklanmasına
paralel bir anlayıştır. Büyük ihtimalle Buhara Yahudilerinin Müslümanlarla olan
yakın ve uzun süreli ilişkilerinin bir neticesinde oluştuğu düşünülen bu anlayışın
temelinde çocukların veya gelecek neslin, kocanın neslini takip edeceği, onun
inancını ve egemenliğini kabul edeceği şeklinde yaygın olan inanç bulunmaktadır.
Orta Asya’da yaygın olan bu ataerkil aile yapısı Buhara Yahudileri arasında,
birkaç neslin bir arada yaşadığı ve birinci dereceden akrabaların yer aldığı büyük
aile modeli şeklindedir. Bir Buhara Yahudisinin sosyal statüsü büyük oranda
atalarına ait doğum yeri ile belirlenmektedir. Ataerkil aile anlayışı Buhara
Yahudileri’nin, bölgedeki Türk topluluklarında çok yaygın olan ‘şecere geleneği’ne
sahip olmalarında da kendini gösterir. Onlar da diğerleri gibi, Yahudi geleneğin
aksine, baba tarafından en az yedi göbek geriye giden atalarını bilmeye ve
öğrenmeye önem vermektedirler.21
Buhara Yahudileri arasında din değiştiren guruplara da rastlanmaktadır. Bu
bağlamda onlar arasında Çala adı verilen bir gurup dikkat çekmektedir.

Çalalar: Yahudi Müslümanlar

Buhara Yahudileri uzun süre İslam kültüründe Müslümanlarla birlikte, onlarla yan
yana yaşamış ve karşılıklı ilişkilerde bulunmuştur. Bu durum onlar arasında kültürel
etkileşime önemli bir zemin hazırlamıştır. Bu etkileşim neticesinde Buhara
Yahudileri’nden çeşitli tarihlerde İslam’ı kabul edenler olmuş, bunların bir kısmı
zamanla bölgede egemen unsur olan Özbekler ya da Tacikler arasında erimiştir.
Bunun dışında XVIII. yüzyılın ortalarında ve XIX. yüzyılın erken dönemlerinde
Buhara Yahudileri’nden Çala adı verilen bir grup ortaya çıkmıştır. Bunlar Müslüman
geleneğe bağlıymış gibi görünüp, gizli olarak Yahudiliğe bağlılıklarını
sürdürmüştür. Bu grup, Doğu’nun Marranoları olarak değerlendirilmiştir.22 Çalalar ,
bir Müslümanın yapması gereken her şeyi yapar görünmüşler, bunun yanında kendi
evlerinde Yahudi geleneklerini icra etmeye ve ibadetlerini gerçekleştirmeye devam
etmişlerdir. Genellikle tecrit edilmiş bir topluluk olarak yaşamlarını sürdürmüşler ve
daha çok kendi toplum yapısı içinde içe dönük bir yaşam biçimine sahip
olmuşlardır.
Yahudi kökenli İngiliz misyoner Joseph Wolff (1795-1862) Buhara’daki
gözlemlerine dayanarak 1830’larda Buhara Yahudi nüfusu arasında yaklaşık 1500
kişiden oluşan 300 Çala ailenin bulunduğuna dikkat çekmiştir.23 Sonraki tarihlerde
Çala nüfusun sayısı hakkında kaynaklarda ayrıntılı bilgilere rastlanamamıştır. Tespit
edilen bilgilere göre, Buhara Hanlığı’nda resmî olarak Çalalar diğer Yahudilerden
daha çok hak ve imtiyaza sahip olmuştur. Çünkü onlar İslam’ı kabul etmekle/eder
görünmekle Müslüman tebaa statüsünü elde etmiştir. Bununla birlikte daha kapalı bir
hayat sürmek zorunda kalan Çalalar dış çevrede ve halk arasında ne Yahudilerle ne
de Müslümanlarla eşit haklara sahip olarak değerlendirilmiştir. Genel olarak İslam’ı
kabul ettikten sonra onların, Yahudi mahallelerinden ayrılarak Müslüman
mahallelerinde yaşaması gerekmiştir. Ancak, ne Yahudilerce ne de Müslümanlarca iyi
karşılanmadıkları için Yahudi mahallelerinin yakınında bulunan Müslüman
mahallelerinde yerleşmeyi tercih etmişlerdir. Buhara’da tespit edilen bu türden
mahalleler arasında Çarkarvansaray, Hoca Halim, İslam, Mir Mesud yer almış, bazen
Çalalar Müslüman mahallelerde yaşayanların önemli bir kısmını ya da tamamını
oluşturmuştur. Örneğin; bir Yahudi mahallesinin yanında bulunan Arabon
mahallesinin kuzey batısında tümüyle Çala grubu meskun olmuş, Mehtar Şafeyi
mahallesinin ise (50 ev) bütün sakinlerini zengin Çalalar oluşturmuştur. Bu mahalle
1917 yılına kadar, burada büyük güzel bir havuzun bulunmasından dolayı ‘Havuzi
Raşid’ olarak biline gelmiştir. Rusların bölgeyi ele geçirmesinin ardından Müslüman
mahallelerine Yahudilerin yerleşmesiyle ilgili yasak kaldırılmış, daha sonra bu
mahallelere Yahudiler de yerleşmiştir.24
Buhara Hanlığı’nın 16. yüzyıldan beri bir parçası olan Semerkant şehri 1868’de
Ruslar tarafından ele geçirilmiştir. Bu şehir, jeo-politik konumunun değişmesine ve
Türkistan Genel Valiliği’ne dahil edilerek Rus idaresine geçmesine bağlı olarak
Ruslara destek veren ve Buhara Hanlığı’nın hakimiyetinden kurtulmak isteyen
Yahudiler için, özellikle de Çalalar için bir çekim merkezi olmuştur. Çok sayıda
Çala 1868’den sonra kitle halinde Hanlık sınırlarından çıkarak Semerkant’a göç
etmiştir. Hokand Hanlığı’nın 1876’da Ruslar tarafından ele geçirilmesinden sonra
buraya da çok sayıda Buhara Yahudisi gelip yerleşmiştir. Rusların bölgeye gelişiyle
Yahudi göçüne sahne olan diğer şehir ise Taşkent’tir. Bu dönemde Buhara
Yahudileri komşu step bölgelere de yerleşmiştir.25
Buhara Hanlığı sınırları içinde gizli olarak Yahudi ritüellerini ve geleneklerini
sürdüren Çalalar Ruslar tarafından yönetimi ele geçirilen Semerkant’ta kendi
Yahudi uygulamalarına dönebilmiştir. Semerkant dışında Türkistan Genel
Valiliği’ne dahil olan diğer yerleşim birimlerinde de Çala olarak bilinen kesimin
Yahudiliğe döndüklerine dair çok sayıda örnek bulunmuştur. Bu tür yerleşim
birimlerinde Yahudiler de facto olarak Buhara Hanlığı’na ödemekle yükümlü
oldukları ‘cizye’den ve uymaları gereken bazı kurallardan (Ahidname-i Ömer)26
kurtulmuş, Çalalar artık bu şehirlerde diğer Yahudilerden soyutlanmadan
yaşamlarını sürdürmüştür.27
Çalaların diğer Yahudilere göre Müslümanlarla daha yakın bir ilişkisi sözkonusu
olmuştur. Buhara Hanlığı’nda özellikle Yahudi müzisyenler arasında Çalalar dikkat
çekmiştir. Buhara Hanlığı sarayında Yahudilerin müzisyen olarak çalgı çalması son
üç Emir döneminde gözlenmiştir. Muzaffer Han (1860-1885), Abdulahad Bahadır
Han (1885-1910) ve özellikle de Mir Alim Han (1910-1920) döneminde sarayda
Yahudi müzisyenlere sıkça rastlanmıştır. Sarayda görev yapacak Yahudiler inancını
değiştirmiştir. Ancak onlar çoğu diğer Çala gibi daha çok dış görünüş itibariyle
İslam’ı kabul etmiştir. Sözlü gelenekle elde edilmiş etnografik bilgilere göre, saraya
davet edilen ve İslam’ı kabul eden Buhara Yahudileri arasında meşhur müzisyen ve
şarkıcı Baruhî Kalhok (1845-1891) bulunmuştur. Bu olay Muzaffer Han döneminde
gerçekleşmiştir. Günümüzde Kalhok hakkında bilinen ve Buhara Yahudileri
arasında yaşayan bilgilerin çoğunun menşei rivayetlere dayanmakla birlikte
rivayetlerde dikkat çeken en önemli husus onun Çala olmasıdır.28 Baruhî Kalhok’un
çağdaşı ve en az onun kadar meşhur olan, aynı zamanda meşhur müzisyen Leviçi
Babahanov’un üstadı Ata Calal’ın (1845-1928) da Çala olduğu yönünde bir kanaat
ileri sürülmüş, ancak bu kanaatin herhangi bir dokümanla kanıtlanmadığı ve hatalı
olabileceği belirtilmiştir.29
Sarayda resmi görev yapan Buhara Yahudisi başka müzisyenler hakkında da
bilgilere rastlanmıştır. Bunlar son Emir döneminde sarayda görev yapmıştır. O.
Suharev, geçmişte kısmen Çalaların yerleştiği Buhara’nın bir mahallesi olan Mir
Mesud’u tasvir ederken ilginç bilgiler vermiştir. Bu bilgilere göre; mahallenin batı
kesiminde yaklaşık olarak 30-35 hane bulunmuştur. Yahudi Tacikçesinde konuşan
halk, ipek kozası çözmekle, ipek iplik boyamakla ve bunları satmakla meşgul
olmuştur. Bunlar Müslümanlığı kabul etmiş Yahudiler, yani Çalalardır . Onlardan biri,
iyi bir şarkıcı olarak ünlü olmuş ve ‘Güli Lâle’ takma adıyla bilinmiştir. Bundan başka
son Buhara Emiri döneminde meşhur ve önemli müzisyenler arasında Kara Ahmet
Çala ve Azami Çala gibi isimler de bulunmuştur. Leviçi’nin arkadaşları arasında ise
Hafız Davidça ve (Dovidça İnayatov) ve Yusefi Gurga zikredilmiştir.30 Bu sayede,
yukarıda da belirtildiği gibi, Müslüman müzisyenler yanında İslam’a geçmiş Yahudi
müzisyenler, Özbek ve Tacik geleneksel müzik kültürünün en güzel icracıları ve
taşıyıcıları olmuş, bu alandaki mirası devam ettirmişlerdir.31
Sovyet döneminde de kültür ve sanat alanında bazı Çalalar öne çıkmıştır.
Sovyetler Birliğinin kurulmasıyla başlayan çeşitli sanat alanlarından tiyatro,
özellikle 1930’larda en önemli edebi tarz olmayı sürdürmüş, tiyatrocu ve yazarlar
arsasında Çalalar da yer almıştır. 1920’lerden 1930’lara kadar Tacik şiirine öncülük
eden ve Semerkant-Buhara Yahudi Tiyatrosu’yla birlikte çalışan Payrav Süleymanî
(1899-1933) bunlardan biri olmuştur.32

Ruslar, Orta Asya Hanlıklarını 19. yüzyılın son çeyreğinde ele geçirdiğinde
Çalaları Müslüman olarak tanımamış, onları Buhara Yahudilerinin özel bir grubu
olarak değerlendirmiştir. Onlardan Orta Asya bölgesinde yaşayan ve doğrudan Rus
idaresi altında bulunan bazıları Yahudiliğe geri dönmüştür. Çala olarak
nitelendirilen grubun geride kalan mensuplarının Orta Asya’da, özellikle Buhara’da
hala varlığını sürdürdüğü ve resmi kayıtlara Özbek ya da Tacik (Tacikistan’da)
olarak kaydedildiği bildirilmiştir.33 Onların çoğu kökenlerini unutmuş ya da
Müslüman kesim içinde erimiştir.34

Yahudi Dünyasının Buhara Yahudilerine Karşı Tutumu

İsrail’e ve ABD’ye göç eden Buhara Yahudileri’nin bu ülkelerdeki durumu ve Orta
Asya’da geride kalanlar ile Yahudi dünyasının ilişkileri, Buhara Yahudilerine karşı
Yahudi dünyasının tutumunu belirlemektedir.
SSCB’nin 1991’de dağılması dünya tarihinde önemli olaylardan biri sayılmıştır.
SSCB’nin dağılmasıyla Orta Asya tarihinde yeni bir dönem başlamış, bu süreçte
diğer birçok bağımsız cumhuriyet gibi, Buhara Yahudilerinin yoğun olarak
bulunduğu bağımsız Özbekistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri kurulmuştur.
SSCB’nin dağılmasıyla milliyet esasına göre oluşan devlet yapısı ve anlayışı,
azınlıkları tedirgin etmiş, Orta Asya coğrafyasında yaşayan bütün halklar birçok
açıdan kaosa sürüklenmiş, kaosa sürüklenenler arasında Buhara Yahudileri de yer
almıştır. Bu bağlamda hem Özbekistan’da hem de Tacikistan’da kamuoyunda millî
anlayış güçlenmiş, Buhara Yahudileri gibi çeşitli azınlıkların göç oranında önemli
bir artış yaşanmıştır. SSCB’nin dağılmasını takip eden 5-6 yıl içinde binlerce
Yahudi, yüzyıllardır yaşadıkları toprakları terk etmiş, geride az sayıda Buhara
Yahudisi kalmış ve bu süreç yetkililerce engellenememiştir.
Özbekistan hükümeti bağımsızlık sonrasında çok geçmeden İsrail’le diplomatik
ilişki kurmuş, uluslararası Yahudi teşkilatlarıyla irtibata geçmiş, büyük Yahudi
liderlerin bölgeyi ziyaretini desteklemiştir. 1992’de Tel Aviv’de Özbekistan
Konsolosluğu açılmış, Özbekistan ve İsrail vatandaşlarının karşılıklı ülkeye giriş
çıkışlarına izin verilmiştir. Daha sonra dönemin İsrail Dışişleri Bakanı Şimon Peres
1994 yılında, İsrail Başbakanı Benjamin Netenyahu ve Netenyahu hükümetinin
Ticaret Bakanı Natan Şaranskiy 1998 yılında Taşkent’e resmi ziyarette
bulunmuştur. Aynı yıl Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov da İsrail’i ziyaret
etmiş, İsrail ile çeşitli alanlarda işbirliği anlaşmaları imzalamış ve burada Buhara
Yahudileri ile de görüşmüştür. Karşılıklı ilişkileri geliştirmek amacıyla ayrıca 2000
yılında Kudüs’te bir de Özbek Kültür Merkezi açılmıştır. Bu girişimlerde İsrail’in,
Türkiye ve ABD’den sonra Özbekistan Cumhuriyetini tanıyan üçüncü ülke olması
yanında, Özbekistan’dan İsrail’e çok sayıda Yahudinin göçü de etkili olmuştur.35
Özbek otoriteler Taşkent’te, Semerkant’ta ve Buhara’da Yahudi kültür
merkezlerinin kurulmasına izin vermiştir. 1992’de İsrail Kültür Merkezi ve
Taşkent’te Yahudi Ajansı ‘Sohnut’ açılmıştır. Yahudi Pazar okulları ve erkekler için
yeşibot , kızlar için de mahhon adı verilen Yahudi dinî okulları çalışmalarına
başlamıştır. Özbekistan’da Yahudileri bilinçlendirmek ve Yahudiliği canlandırmak
için ‘Habad-Lubaviç’ hareketinin bir temsilcisi ve aynı zamanda Orta Asya ve
Kazakistan’ın Hahambaşısı olarak Rabbi David Gureviç görevlendirilmiştir.
Yahudiler ve Yahudilik lehine gelişen bu ortamda, bölgedeki Yahudi cemaatlerinin
eski ve yeni sinagogları yeniden faaliyete geçirilmiş, Yahudi okulları, kültür
dernekleri, gazeteleri kurulmuş, bu cemaatlerin tarihî ve kültürel mirasına ilgi
yeniden canlandırılmıştır. Yurtdışından dinî, kültürel ve yardım teşkilatlarının
destekleri de her geçen gün artmıştır. Birçok alanda bölgedeki otoritelerin
korumasını ve desteğini elde eden Yahudiler, aynı zamanda artan oranda
yurtdışına, çoğunlukla İsrail’e ve ABD’ye göç etmeye devam etmiştir. Göç
artışında, bölgedeki ekonomik ve yaşam standartlarının bozulması, fakirlik ve
işsizlik ile etnik karışıklıklar etkili olmuştur.
Çeşitli sebeplerden dolayı bazı Yahudilerin bölgede kalmış olmasına rağmen,
göç etmek durumunda kalan Buhara Yahudileri öncelikle ABD’yi tercih etmiştir.
İsrail’e göç daha hızlı ve kolay gerçekleşmiş, ancak çoğu Buhara Yahudisi, burada
yaşanan savaştan dolayı İsrail’e göç etmekten çekinmiş, çaresiz kalanlar ise bu
ülkeye yönelmiştir.36

Buhara Yahudileri’nin İsrail’e göçü Filistin’in Osmanlı idaresinde olduğu
dönemlerde başlamıştır. Buhara Yahudileri ile Osmanlı Filistini arasında iki taraflı
bir ilişki bulunmuştur. Ancak ilişkilerin yönü yaygın kanaate göre, Osmanlı
Filistini’nden, merkezden uzağa -Buhara Yahudileri’ne- doğru gelişmiştir. Daha çok
dinî emissar ların gönderilmesi şeklinde gerçekleşen bu faaliyetler, 1793’de
başlayarak Yosef Maman’ın Buhara Yahudileri arasında köklü değişiklikler
yapmasıyla dikkat çekmiştir. Onun Buhara’ya gelişiyle, Buhara Yahudileri’nin dinî
yaşamında köklü değişiklikler ve gelişmeler yaşanmıştır. Çünkü, diğer
emissar lardan farklı olarak o Filistin’deki fakirlere yardım edilmesine aracı olmuş,
yarım yüzyıl Buhara Yahudileri’nin arasında kalarak onların dinî ve millî kimliğini
koruması ve geliştirmesi için gayret göstermiş, öğrencilerini dinî içerikli kitaplar için
Viyana’ya, Vilno’ya ve İstanbul’a göndermiş, aynı zamanda Rus Yahudi
cemaatleriyle Buhara’yı yakınlaştırmak ve dinî konularda eksiklikleri gidermek için
yazışmış, onlarla yakın ilişki kurmuştur. Yaşamının sonlarında Buhara’dan ayrılmış
ve Filistin’de ölmüştür. Filistin’e gitmeden önce kutsal topraklara hac yapılması
gerektiğine dair iştiyaklı vaazlar vermiş ve emelini gerçekleştirerek orada da
gömülmüştür.37 Buhara Yahudileri’nin yaşamında önemli rol üstlenmiş olan ve
onların dinî geleneğini değiştiren Yosef Maman, ömrünün sonlarında âdeta onlara
bir de hedef göstermiştir. Bu hedef, bütün Yahudilerin ‘anavatan’ olarak gördüğü
Filistin toprakları olmuş, özellikle onları hac yapmaları hususunda teşvik etmiş, bu
teşvikleriyle kutsal topraklarla ilişkilerin gelişmesine imkân hazırlamıştır.38
İsrail Devleti’nin 1948 yılında kuruluşundan günümüze kadar Buhara
Yahudilerinin İsrail’e göçü sürmüştür. Göç eden Buhara Yahudileri öncelikle
Kudüs’e, Tel-Aviv’e ve Lod, Ramla, Ohr Yehuda, Aşkelon, Petah Tikva, Kirayt
Melaçi gibi diğer şehirlere yerleşmiştir. Tel-Aviv’in güneyinde yer alan ‘Buhara
bölgesi’ olarak da nitelendirilen Tel-Kabir, Şapira, Kiryat Şalom ve Hatkivah gibi
yerleşim birimleri son zamanlarda Buhara Yahudileri’nin yoğun olarak yerleştiği
merkezler olma özelliğini kazanmıştır. Belirtilen yerlerde kendi dinî merkezlerini
kurmuşlardır. Günümüzde İsrail’de yüzbinden fazla Buhara Yahudisi yaşamaktadır.
İsrail’e yerleşen Buhara Yahudileri, birçok olumsuzluğa rağmen kendi kültür
geleneklerini ve Orta Asya’da kalan dindaşlarıyla ilişkilerini sürdürmeye gayret
etmektedir. İrtibat sık sık karşılıklı gidip gelmeler şeklindedir. Daha da önemlisi,
Kudüs’ün dışında kurulan yerleşim birimindeki binalar daha çok Orta Asya’dan
gelen maddî desteklerle yapılmaktadır. Buhara Yahudilerinin İsrail’de yerleşimine
yardımcı olmak üzere çeşitli kuruluşlar hizmet vermektedir. Bunlardan biri Tel-
Aviv’in güneyinde yer alan Şapira’da bulunan Moreşet Yahadut Buhara’ (Buhara
Yahudileri Mirası) ofisidir. Bu ofis, bölgeye yeni gelen Buhara Yahudileri’nin
yiyecek ve içecek ihtiyacını karşılamak için kurulmuştur. Diğer hizmetleri arasında,
bu ofis çalışanlarının yeni göçmenlerin İsrail bürokrasisi ile tanışmalarına, halk
festivalleri düzenlemelerine yardım etmesi, çöpçatanlık hizmeti vermesi, yoksul
göçmenler için aşevi hizmetleri sunması, yaşlılar için kulüp toplantıları
gerçekleştirmesi, aileler zorluklarla karşılaştığında onlara danışman ve sosyal
hizmet görevlileri olarak hizmet götürülmesi yer almaktadır. Ofisin hizmetleri
İsrail’de Buhara Yahudileri arasında dayanışmaya imkân vermekte ve onlara
‘Buhara Yahudi gurubuna’ aidiyet bilinci kazandırmaktadır.39
Buhara Yahudilerinin göç ederek yerleştikleri ülkelerden biri de ABD’dir. Buhara
Yahudileri ABD’de kendi liderlerini ve kurumlarını oluşturma çabasındadır. ABD’de
ilk Buhara Yahudi teşkilatı 1953’de New York’da kurulan The Bukharan Jewish Aid
Society (Buhara Yahudileri Yardım Kurumu)dur. O yıllarda, New York’da şehrin
ilçelerine dağılmış yalnızca 20 Buhara Yahudi ailesi tespit edilmiştir. Yardım
Kurumunun amacı, İsrail’deki hayır kurumlarına maddî destek sağlamak olmuştur.
New York şehrindeki Buhara Yahudileri’nin sayısı 1960’ların başlarında artmıştır.
Yeni gelen aileler genellikle yoğun olarak Queens ve Boro Park bölgelerine
yerleşmiştir. O dönemde ‘Buhara Yahudileri Yardım Kurumu’ kendi yardım
projelerinden vaz geçerek yardımlarını Queens’de kurulan ‘Buhara Yahudi
Merkezi’ne yönlendirmiştir. Sovyetler Birliği’nde göç kısıtlamaları 1970’lerde biraz
daha hafiflemiş, bu tarihlerde Özbekistan’dan ve Tacikistan’dan göç edenler New
York’a yerleşmiştir. 1987’de Queens’te resmî makamların yaptığı araştırma
sonuçlarına göre bu şehirde yaşayan Buhara Yahudileri’nin sayısı yaklaşık 5.000’e
yükselmiştir.40

Sovyetler Birliği’nin çözülmesiyle Buhara Yahudileri kitle halinde göç etmeye
başlamıştır. 1994 yılında Queens’de Buhara Yahudilerinin nüfusu 30000’e
ulaşmıştır. 1990 yılında Rabbi Yitzchak Yehoshua Buhara Yahudi Cemaatı
Merkezi’nde Rabbi olarak hizmet etmeye başlamış, daha sonra ABD ve Kanada Şef
Rabbisi olarak görevlendirilmiştir. Rabbi Yitzchak Yehoshua’nın ebeveyni Orta
Asya’da doğmuş ve 1920’lerde göç etmiştir. Kendisi ise İsrail’de doğmuş ve orada
öğrenim görmüştür. Queens’te cemaat liderleri, son dönemde rabbiliğe atanan
Yitzchak Yehoshua’yı eşi ve çocuklarıyla birlikte ABD’ye getirmeye karar
vermişler, Queens’te hızla büyüyen Buhara Yahudilerine rabbi olarak hizmet etmesi
için ikna etmişlerdir.41
ABD’de Queens dışında Buhara Yahudilerinin yoğun yerleşim birimleri arasında
öncelikle New Jersey, Pensilvanya, Konektikut, bunun yanında Atlanta, Phoenix,
Seattle, Boston, Chicago, Denver, Los Angeles, Miami, San Diego, San Fransisko ve
Toronto yer almıştır. Günümüzde ABD’de yaklaşık 60.000’den fazla Buhara Yahudisi
yaşamaktadır.42
ABD’ye göç eden Yahudilerin entegrasyonunu sağlamak için bazı girişimlerde
bulunulmuştur. Bu girişimler arasında kendi cemaatlarına din görevlisi temin etmek
yanında eğitim alanındakiler de yer almıştır. Bu çerçevede Eski Sovyetler
Birliği’nden gelen Yahudi göçmenlerin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ABD’de
Buhara Yahudilerinin yoğun olarak yerleştiği şehirlerden biri olan Queens’de Tevrat
Akademisi’nde özel bir lise açılmıştır. Bu lisede öğrencilerin birçok ihtiyacı
karşılanmaktadır. Buhara Yahudilerinin çocukları da diğerleri gibi burada hem
öğrenim görmekte hem de günlük ihtiyaçlarının bir kısmını gidermektedir.43
Buhara Yahudileri ABD’de bir kültür değişimi yaşamaktadır. Bu değişim özellikle
ikinci ve üçüncü nesilde dikkat çekici biçimde gözlenmekte, bu kesim Buhara
Yahudilerine özgü kültür ve dil özelliklerini kaybetmektedir.
İsrail’de ve ABD’de Buhara Yahudilerinin aynı cemaata ait olma duygusu
erimektedir. Ancak kutladıkları çeşitli törenler, Orta Asya’daki ile tam örtüşmese de
göçten önceki cemaat şuurunu hatırlatmaya imkân vermekte ve akrabalar törenlerde bir
araya gelmektedir. Yalnızca sıkça icra edilen dinî ve millî törenlerde değil, bazı
teşkilatların, sosyal servislerin ve okulların desteğiyle gerçekleşen cemaat
merkezlerinde, sinagoglarda ve kulüplerde biraraya toplanmaktadır. Bu birliktelikler
mükemmel olmasa da onlar arasında birlik ve dayanışma için çeşitli imkânlar
sunmaktadır. Bunun yanında Orta Asya’daki Buhara Yahudileri’nden uzak olmalarına
rağmen çok sayıda teşkilat ve vakıf kurmayı başarmışlardır. Bu teşkilat ve vakıflar
aracılığıyla ihtiyaç içinde olanlara yardım etmeyi ve Buhara Yahudileri’nin ABD’de
eriyip yok olmasını engellemeyi hedeflemişlerdir. Vakıfları ve cemaati idare etmek
amacıyla New York’ta bir konsey oluşturmuşlardır. 1999 yılında ABD ve Kanada
Buhara Yahudileri Kongresi toplanmış (The Congress of Bukharian Jews of the
United States and Canada) ve Kongrede Boris Kandov Kongre başkanı seçilmiştir.
Kongre Kuzey Amerika, İsrail, Avrupa ve Orta Asya’dan temsilcilerin katıldığı ‘Dünya
Buhara Yahudileri Kongresi’ni gerçekleştirmeyi planlamıştır. Kongrelerle ‘Buhara
Yahudi Kimliği’nin sürdürülmesi ve Buhara Yahudileri’nin kültürünün korunması
hedeflenmiştir. 2000 yılında ‘Bütün Dünya Buhara Yahudileri Kongresi’
gerçekleştirilmiştir. Bu Kongrenin başkanlık görevini Lev Leviev üstüne almıştır.
Queens’te bu süreçte cemaat için bir de Dünya Buhara Yahudileri Kongresi Lisesi
açılmıştır. Açılan lise aynı zamanda sponsoru olan Lev Leviev adıyla anılmakta ve
Lev Leviev Lisesi (Lev Leviev Gymnasium) olarak da bilinmektedir. Çocuklar bu
okulda Rusça, İngilizce, Buhara-Yahudi Tacikçesi ve İbranice dillerini kullanmaktadır.
Queens’te Buhara Yahudilerinin gelenek ve kültürünün sergilendiği bir de müze
açılmıştır (Bukharan Jewish Community Museum). Bu müze aynı zamanda bir
araştırma ve eğitim merkezi özelliğini taşımakta, Buhara Yahudileri’nin kültürel ve
geleneksel mirasını koruma görevini yerine getirmektedir.44
Son birkaç on yıl içinde Buhara Yahudilerinin İsrail’e, ABD’ye ve bazı Batı
ülkelerine göçü, Orta Asya’da geleneksel çevresinde yaşayan Yahudi sayısını
azaltmıştır. Sayıları az da olsa Özbekistan’da Yahudiler varlığını sürdürmektedir.
Günümüzde Özbekistan’da Yahudilerin ifade özgürlüğü yanında kurumlarına da izin
verilmekte ve onların gelişmesine imkân sağlanmaktadır. Özbekistan’ın
bağımsızlığını elde etmesinden beri Yahudi görevlileri ve çeşitli Yahudi vakıfları
ülkeye girebilmektedir. Birleşik Dağıtım Komitesi (The Joint Distribution Commitee),
Habad-Lubaviç, İsrail Yahudi Ajansı (Jewish Agency for Israel), Bney Akiva Gençlik
Hareketi (The Bnei Akiva Youth Movement) ve Midraş Sefardi bölgedeki Yahudilere
yardım eden teşkilatlar arasındadır. Bu teşkilatlar birbirleri ile bazen karşı karşıya
gelselerde işbirliği yapmakta, hepsi de bölgedeki Yahudilere yardım etmektedir;
okulların, kültür merkezlerinin inşasını ve açılışını sağlamakta, gazeteler
yayımlamakta, erişkinler için eğitim programları ve yaz kampları düzenlemektedir.
Ayrıca bu kuruluşlar Fısıh bayramının kutlanması, koşer kuralına göre hayvan kesimi
ve yoksullar için çeşitli yardım programları gibi hususlarda yardım ve destek
vermekte, dinî, kültürel ve millî duygularını canlandırma girişimlerinde bulunmaktadır.
Bu programların hedefi Buhara Yahudileri kadar Aşkenaz Yahudileri de
kapsamaktadır. Bu girişimlerde en aktif rolü ‘Sohnut- İsrail Yahudi Ajansı ve ‘Habad
Lubaviç’ faaliyetleri üstlenmektedir. Özbekistan’da şubeleri faaliyet gösteren bu
kuruluşların yanı sıra Buhara Yahudileri’ne yönelik çeşitli konularda faaliyet gösteren
başka kuruluşlar da bulunmaktadır.
Yahudi Ajansı’nın temel amacı İsrail’e Yahudi göçünü teşvik etmek ve
diasporadaki Yahudilerin İsrail hakkında farkındalığını güçlendirmektir. Bu bağlamda
Ajans seminerler düzenlemekte, seminerlerde katılımcılara İsrail’in tek Yahudi devleti
olduğu, orada Yahudiler için tam bir özgürlüğün bulunduğu anlatılmakta, bundan
dolayı bütün Yahudilerin İsrail devletine yerleşmesine çağrı yapılmaktadır. Bunun
yanında diğer ülkelerde yaşayan Yahudilerin başkalarına tâbi olduğu, onların iyi
niyetleri derecesinde özgür bulundukları, Yahudiliği tam anlamıyla yaşayamadıkları
anlatılmakta, katılımcılar bunlara inandırılmaya çalışılmaktadır.45 Böylece İsrail’e
göçü teşvik etmekte ve bu konuda Buhara Yahudileri’ne kolaylık sağlamaktadır.
Merkezi İsrail’de bulunan Ajansın dört ‘misyon’ bürosu bulunmaktadır. Rusya/Belarus
Misyonu, Ukrayna/Moldova Misyonu, Orta Asya (Türkistan) Misyonu ve Güney
Kafkasya Misyonu. Bu Ajansın Orta Asya’da merkez bürosu Taşkent’tedir. Taşkent
bürosuna ek olarak Orta Asya misyonuna oniki şube dâhildir. Bunların dördü
Duşanbe, Almatı, Bişkek ve Aşkabad’da, diğer sekizi ise Özbekistan’da Semerkant,
Buhara, Termes, Fergana, Hokand, Andican, Namangan ve Şehrisabz’da faaliyet
göstermektedir.46
Buhara Yahudilerine yönelik faaliyetlerde bulunan bir diğer aktif kuruluş Habad-
Lubaviç’tir.47 Habad Lubaviç Hasidik bir akımdır. Onun ayırıcı özelliği yalnızca
Yahudilere yönelik ‘misyoner’ bir anlayışa sahip olmasıdır. Habad Lubaviçler dünya
üzerindeki zayıf dini altyapısı olan Yahudi topluluklarına yönelik girişimlerde
bulunmasıyla tanınmaktadır. Bu toplulukların dini pratiklerini sürdürmelerini sağlamak
ve onları Ortodoks Yahudiliğe yakınlaştırmak amacıyla yardım faaliyetlerini
sürdürmektedir. Habad görevlileri Özbekistan’da, faaliyetlerini ve kararlarını idare
edecek atanmış merkezî bir bünyeye ve otorite zincirine sahip değildir. Bu nedenle
Özbekistan’da bağımsız Habad Lubaviç elemanları görev yapmakta, kendi kişisel
yeteneklerine ve yaratıcılığına bağlı olarak faaliyetlerde bulunmaktadır. Erkeklere,
kadınlara ve çocuklara yönelik ayrı programlar düzenlemekte, bu programlara
katılanlara belli oranda aylık ücret ödemektedirler. Genellikle Özbekistan’da görev
yapan görevliler, önceden (1970’lerde) Özbekistan’dan İsrail’e göç etmiş ve 1990’larda
geri gelmiş kişilerdir. Bunlar, dış görünüş itibariyle Buhara Yahudilerine benzememekte,
ancak ibadet esnasında tam bir Buhara Yahudisi gibi görünmektedirler.48
Buhara Yahudileri arasında eğitim ve özellikle sünnet uygulaması ve dini
kurallara göre hayvanların kesimi gibi konularda din görevlileriyle ilgili faaliyetleri
gerektiren hususlarda dini ihtiyaçları Midraş Sefardi cemaati gidermeye
çalışmaktadır. Buhara’da Midraş Sefardi bir ilk, orta ve bir de lise okul faaliyetini
yürütmektedir. Bu okullarda bazısı Yahudi bazısı da başka milletten yerel
öğretmenler tarafından devletin berlirlediği seküler dersler okutulmaktadır. Bunun
yanında Yahudilikle ilgili derslere de yer verilmekte, bu dersler İsrail’den gelen
görevliler tarafından verilmektedir. Buhara Yahudileri arasında popüler olan bu
okullara devam etmeyen bir tek Yahudi çocuğu yoktur. Lise çağını geçmiş genç
erkek ve genç kızlar her öğleden sonra Midraş Sefardi’nin din derslerine devam
etmektedir. Bu öğrencilere burs da verilmektedir. İsrail’den gelen Midraş Sefardi
görevlileri tarafından ders verilen sınıflar aynı zamanda yetişkinlere de hitap
etmekte ve yetişkinlerden birçoğu da bu derslere katılmaktadır. Midraş Sefardi
Buhara’da sinagog, okul, komşular ve gençlik arasında sıkı bir ilişki kurmaya
çalışmakta, aktivitelerini bu yönde gerçekleştirmekte ve genel olarak Buhara’da
‘özgün Yahudiliği’ öğretmeye çalışmaktadır.49
Uluslararası bir yardım kurumu olan Joint Distribution Committee , Yahudi
Ajansı ile birlikte hareket etmekte ve Orta Asya’da tespit ettiği başlıca muhtaç ve
fakir Yahudilere yardım sağlamaktadır. Bu tespitleri yerel şubeleri aracılığıyla
gerçekleştiren kuruluş, topladığı yardım malzemelerini yine şubeleri aracılığıyla
Yahudilere dağıtmakta, onların durumunu iyileştirmeye çalışmaktadır.50 Buhara
Yahudilerine yönelik faaliyette bulunan bir başka kuruluş, özellikle gençler arasında
dini-siyonizm ruhunu yayan Bney Akiva Gençlik Hareketi’dir.
Geniş bir hizmet ağına sahip bu kuruluşlar, farklı ideolojiye sahiplerse de,
onların ilişkileri genellikle dostane ve işbirliğine açıktır. Yerel Yahudiler onlar
arasında serbestçe gidip gelmektedir. Ancak bütün bu gidip gelmelere rağmen
Buhara Yahudileri arasında önceden mevcut olan güçlü akrabalık, cemaat ve din
bağları, biri kitlesel göçlere, diğeri de Özbekistan’a ve Tacikistan’a, her biri kendi
Yahudilik anlayışını öğretmek için gelen dini ve siyonist Yahudi gurupların
faaliyetlerine bağlı olarak kopmaktadır.

SONUÇ

Yoğun olarak Özbekistan ve Tacikistan başta olmak üzere Orta Asya coğrafyasında
uzun süre varlığını sürdüren bir Yahudi topluluğu olan Buhara Yahudileri çeşitli
tarihlerde, özellikle de Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, yaşadıkları
coğrafyadan ayrılarak göç etmişlerdir. Onların göç ederek yerleştiği ülkeler daha çok
ABD ve İsrail olmuştur. Günümüzde geride, birkaç binle ifade edilen Buhara Yahudi
nüfusu kalmıştır. Tarihî süreçte Buhara Yahudileri Orta Asya’da, kendilerine özgü
özelliklerini korumaya çalışmış, bölgenin geleneksel kültürü ile uyum sağlamış, hatta
dış görünüş itibariyle onlar bölge sakinlerinden ayırt edilememiştir. Giysileri, aile
yapısı, dinî uygulamaları ve folkloru Yahudi dünyasında onların kendine özgü ve ayrı
bir grup olarak değerlendirilmesini sağlamıştır.
Buhara Yahudileri arasında 18. ve 19. yüzyılda Çala adı verilen İslam’ı kabul
eden bir grup ortaya çıkmıştır. Bunlar Müslüman geleneğe bağlıymış gibi
görünmüşler, gizli olarak Yahudiliğe bağlılıklarını sürdürmüşlerdir. Çalalardan
bölgedeki Özbek ve Tacik Müslümanlar arasında eriyenler olduğu gibi, Rusların
Orta Asya coğrafyasını ele geçirmesiyle birlikte Yahudiliğe geri dönenler de
olmuştur.
Günümüzde Buhara Yahudileri ABD ve İsrail Yahudiliğinden yardım ve destek
görmektedir. Yardım ve destek daha çok eğitimle ilgili konularda yoğunlaşmaktadır.
Uygulanan eğitim programlarının amacı, güçlü bir Yahudi bilinci oluşturmaktır. Bu
süreçte geleneksel Buhara Yahudi kimlik anlayışında önemli bir değişim de
yaşanmaktadır. Bunun yanında ABD ve İsrail Orta Asya politikalarında Buhara
Yahudileri’nden yararlanma yoluna gitmektedir. Bunu sağlamak için bölgede ciddi
bir Yahudi dayanışması sergilenmektedir.

_________________
" Hayrlar feth olsun ; şerler def olsun !..."


En son arsiv tarafından 16.02.09, 22:59 tarihinde düzenlendi, toplamda 5 kere düzenlendi.

Başa Dön
 Profil Özel mesaj gönder  
 
 Mesaj Başlığı: Re: BUHARA YAHUDİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME / Dr. Durmuş ARIK
MesajGönderilme zamanı: 16.02.09, 22:44 #mesajın linki (?)
Çevrimdışı
Kullanıcı avatarı

Kayıt: 14.12.08, 12:14
Mesajlar: 1108
DİPNOTLAR

1 G. Ya. Dresvyanskaya, “K istorii iyudaizma v Sredney Azii”, Evreyi v Sredney Azii, (Taşkent:
İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004), s. 21.
2 E. V. Rtveladze, “Evreyi-İyudaistı v doislamskoy sredney Azii”, Evreyi v Sredney Azii, (Taşkent:
İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004), s. 12.
3 Hirsch Graetz, History of The Jewish, Cilt: 3, (Philadelphia: The Jewish Publication Society of America, 1893),
s. 435.
4 Tudela’lı Benjamin-Ratisbon’lu Petachia, Orta Çağda İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika
Gözlemleri , çev. Nuh Arslantaş, (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001), s. 77.
5 Bkz. L. Gureviç, “Bıtovoye i Sakral’noye Prostranstvo Mahallayi Yahudien Buharaı i Samarkanda”,
Central Asia Jews in Past and Present: Expeditions, Researches, Publications , (S. Petersburg:
Transactions on Jewish Studies, 1995), s. 71.
6 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The
Bukharan Jews and Jewish Peopleood , (Columbia: Columbia University, Basılmamış Doktora Tezi,
2000), s. 10.
7 B. A. Golender, “İyudaika na Turkestanskih poçtovıh otkrıtkah”, Evreyi v Sredney Azii, (Taşkent:
İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004), s. 64-66.
8 A.g.e., s. 66-67.
9 G. N. Nikitenko & R. N. Şigabdinov, “Arhivı Uzbekistana kak istoçnik po istorii evreyskoy obşinı”,
Evreyi v Sredney Azii, (Taşkent: İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004), s. 128.
10 Michael Shterenshis, Tamerlane and The Jews , (London: Routledge Curzon, 2002), s. 111-112 ve
120.
11 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The
Bukharan Jews and Jewish Peopleood , s. 189.
12 A.g.e., s. 246-247.
13 A.g.e., s. 273-276.
14 A.g.e., s. 358-359.
15 Yahudi fıkhında yenebilecek yiyecekleri belirten bir terimdir. Kaşrut helal anlamına gelmektedir.
16 Valery Dymshits, “The Eastern Jewish Communities of the Former USSR”, Facing West: Oriental
Jews of Central Asia and Caucasus , (Amsterdam: Joods Historisch Museum, 1997), s. 8.
17 Arminius Vambery, Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi, haz. N.A. Özalp, (İstanbul: Ses Yayınları, 1993),
s. 151.
18 Buhara Yahudilerinin sosyal ve dini yapısı hakkında bkz. Durmuş Arık, Buhara Yahudileri , (Ankara:Azizandaç, 2005), s. 217-227.
19 G. N. Nikitenko & R. N. Şigabdinov, “Arhivı Uzbekistana kak istoçnik po istorii evreyskoy obşinı”, s. 127.
20 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The Bukharan
Jews and Jewish Peopleood, s. 342. Günümüzde Buhara Yahudileri’nin kimliklerinin belirlenmesine ve
devamı konusuna üç farklı açıdan bakılmaktadır: 1. Baba kanalıyla intikal eden Özbek devletinin belirlediği
yasal “millî” kimlik. 2. İsrail devletinin anne kanalıyla geçtiği şeklinde belirlenen yasal kimlik. 3. Ortodoks
Yahudi hukukunca belirlenen anne kanalıyla geçtiği kabul edilen dinî kimlik. Bu üç belirlemede de Yahudi
kimliği kan bağları ile belirlenmekte, bu durum onların Yahudi kimliğinde meydana gelen karışıklığa bağlı
olarak çeşitli sıkıntıların yaşanmasına yol açmaktadır. Bağımsızlıktan sonra Sovyetlerden miras olarak
alınan kimliğin baba kanalıyla nakledildiğini belirten resmî dokümanlarda, Özbekistan’da Yahudilerin
milliyeti kimliklerinde “Yahudi” olarak kaydedilmiştir. Özbekistan resmî dokümanlarına göre Yahudi
sayılan bazı kimseler, İsrail ve Ortodoks hukukuna göre Yahudi kabul edilmemektedir. Sovyetlerin
dağılmasından sonra İsrail’le ilişkilerinin artması sonucunda Buhara Yahudileri, Yahudi kimliğinin nasıl
intikal ettiği hakkında yeni tartışmalarla karşı karşıyadır. Son yıllarda Yahudilik’teki temel anlayış Buhara
Yahudileri’nin kimliğin intikali ile ilgili sahip oldukları gelenek ve yerel anlayış üzerinde etkili olmaktadır.
21 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The Bukharan
Jews and Jewish Peopleood, s. 251-252. Arminius Vambery Türklerdeki “şecere geleneği” ile ilgili şu
bilgileri vermektedir: “…Kırgızlar, Turanlılara özgü eski ahlâk ve gelenekleri tümüyle korumuştur… Asalet
ve soyluluğa büyük önem verirler ve bununla övünürler. Bu nedenle iki Kırgız karşılaştığında her şeyden
önce, birbirlerine yedi göbeğe kadar atalarını bilip bilmediklerini sorarlar. Bu soruyla karşılaşan sekiz
yaşında bir çocuk bile olsa daha sonra hakarete uğramamak için, cevabını önceden hazırlamış
olmalıdır…”, Arminius Vambery, Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi, s. 153; ayrıca bkz. Mustafa Erdem,
Kırgız Türkleri, Ankara: ASAM Yayınları, 2000), s. 196.
22 Yahudilerin yaşadığı çeşitli coğrafyalarda farklı nedenlere bağlı olarak Yahudilik dışındaki dinleri
kabul edenler olmuştur. İspanya’da 14. yüzyılda zorla Hıristiyanlaştırılan ve gizli olarak Yahudiliğini
sürdüren gruba “Marrano” denilmiştir. Bunlar özgürce Yahudiliğini yaşayabilmek için önce
Osmanlı’ya ve İtalya’ya, daha sonra Amsterdam’a ve Londra’ya göç etmiştir. Bkz. Herman
Hausheer, “Marranos”, Encyclopedia of Religion , ed., V. Ferm, (New Jersey: Adams&Co, 1959), s.
470; Philip Birnbaum, Encyclopedia of Jewish Concepts , (New York: Hebrew Publishing Company,
1991), s. 48-50. İslam’ı kabul edip, gizlice Yahudiliğini sürdüren gruplardan biri de İran Yahudileri
arasında ortaya çıkmış ve “Cedid el-İslam” adıyla bilinegelmiştir. Bkz. Raphael Patai, Jadid al-Islam
The Jewish “New Muslims” of Meshed , (Detroit: Wayne University Press, 1997). Diğeri ise Osmanlı
topraklarında, muhtelif şehirlerde, özellikle Selanik’te Müslüman adı ve kıyafeti altında yaşayan
“Gizli Müslüman- Musevî cemaati” olmuştur. Bu guruba “Dönme” ya da “Avdetî” denilmiş,
Osmanlı’daki bu gurubu Sabatayistler teşkil etmiştir. Bkz. Abdurrahman Küçük, Dönmeler Tarihi ,
(İstanbul: Hamle Basın Yayın, 1997).
23 Michael Zand, “Bukharan Jews”, Encyclopedia Iranica (EI) , Cilt: 3, (New York-London, 1990), s.
535; ayrıca Yahudi Müslümanlarla ilgili olarak bkz. Mihail Nosonovskiy, “Evreyi-Musul’mane v
Sredney Azii”, (http://berkovich-zametki.com/Nomer4/MN12.htm); M.A. Yusupova, “Dva etuda po
istorii arhitekturı Uzbekistana, svyazannıh s evreyskoy diasporı”, Evreyi Sredney Azii , (Taşkent:
İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004), s. 186.
24 M.A. Yusupova, “Dva etuda po istorii arhitekturı Uzbekistana, svyazannıh s evreyskoy diasporı”, s.187-188.
25 Michael Zand, “Bukharan Jews”, s. 537.

26 Ahidnâme-i Ömer, Hz. Muhammed’in ilk kez Medine’de Müslümanlarla Yahudiler arasında
belirlediği bazı uygulamalar yanında, daha sonra Hz. Ömer’e nispet edilen, İslam toplumunda
Yahudilerin yerini belirleyen kanunlara ifade etmek için kullanılan bir terimdir. B. Lewis “Ahidnâme-i
Ömer” olarak bilinen metne Müslüman ve zımmî yazarlarca iki taraf arasındaki ilişkilerin yasal
temeli olarak sık sık göndermeler yapılsa da belgenin gerçek olmasını mümkün görmez. Bu metinde
yer alan maddelerin bazılarının daha sonraki dönemleri yansıttığını belirtir ve aslında Emevi Halifesi
II. Ömer (717-720) tarafından konulan ya da pekiştirilen bazı önlemlerin sofu geleneğin gözünde çok
daha saygın olan I. Ömer’e yorulduğunu ileri sürer. Bkz. Bernard Lewis, İslam Dünyasında
Yahudiler , çev. B. S. Şener, (Ankara: İmge Kitabevi, 1996), s. 36-37. Benzer görüşte olan diğer bazı
araştırmacılar da bu metnin Hz. Ömer’e atfedilmesinin doğru olmadığını, çünkü metnin içeriğinin Hz.
Ömer’e ve onun uygulamalarına ters düştüğünü belirtirler. Ayrıca metne Hz. Ömer’den çok sonraki
dönemlere ait kaynaklarda yer verilmesinin de bu metnin Hz. Ömer’e aidiyetinin şüpheli olduğunu
gösterirler. Bkz. İbrahim Çalışkan, İslam Ceza Hukukunda Gayr-i Müslimlerin Statüsü, (Ankara:
Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 1986), s. 55-57; Mustafa Fayda, Hz.
Ömer’in Zamanında Gayrimüslimler , (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayını,
1989), s. 177-179. Batılı bilim adamları da genelde “Ahidnâme-i Ömer” olarak bilinen metnin sonraki
gelişmelerle şekillendiğini ve 11. yüzyıldan önce tam şeklini almamış olduğunu kabul ederler. Bkz.
Raphael Patai, Jadid al-Islam The Jewish “New Muslims” of Meshed , s. 14. Ahidnâme-i Ömer’de
yer alan maddeler için bkz. Eva Groepler, İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler , çev. S. Kaya,
(İstanbul: Belge Yayınları, 1999), s. 15-16; Mustafa Fayda, Hz. Ömer’in Zamanında Gayrimüslimler ,
s. 179; Bernard Lewis, İslam Dünyasında Yahudiler , s. 36-38; Raphael Patai, Jadid al-Islam The
Jewish “New Muslims” of Meshed, s.15.


27 A. Kaganoviç, “O Evreyah-Musul’manah projivayuşih v Turkestanskom kraye” Central Asia Jews in
Past and Present: Expeditions, Researches, Publications, Transactions on Jewish Studies , (St.
Petersbug: 1995), s. 119-124; Michael Zand, “Bukharan Jews”, s. 537.
28 A. B. Cumayev, “Buharskiye evreyi i muzıkal’naya kul’tura Sredney Azii”, Evreyi Sredney Azii,
(Taşkent: İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004), s. 93.
29 A.g.e., s. 94-95.
30 A.g.e., s.95.
31 A.g.e., s. 96-97.
32 Michael Zand, “Notes on The Culture of the Non-Ashkenazi Jewish Communities Under Soviet
Rule”, Jewish Culture and Identity in the Soviet Union , Yaacov Ro’i & Avi Beker (Der.), (New York:
New York University Press, 1991), s. 404.
33 Bkz. (http://www.bjewsusa.com/HI_introduction.htm)
34 Benzer bir süreç 19. yüzyılın ortalarında Doğu Kafkasya’da gerçekleşmiştir. Şeyh Şamil zamanında
Dağıstan’ın yukarı taraflarında birçok Dağ Yahudisi İslam’a dönmüştür. Hatta bugün Dağıstan’ın ve
Azerbaycan’ın birçok dağlık köyünde onlar Yahudilere ilişkin geçmişlerini anmakta ve hatırlamaktadır.
İslam’a dönme bütün Kafkasya’da Yahudi nüfusun önemli ölçüde azalmasıyla sonuçlanmıştır. 1997’de
gerçekleştirilen bir ekspedisyon esnasında Kuba bölgesinin Yahudi sakinlerinden bazılarının uzun süre
önce Yahudilerin terk ettiği Şuduk Tat köyünden geldiği tespit edilmiştir. 18. yüzyılda bir Alman seyyahı
olan Herbert burada yaşayan Yahudilere değinmiştir. Son Rus ekspedisyonunun bir Tat boyunu, yani
Müslümanların köyünü ziyaret ettiğinde Şuduk halkına “İsrailî” adı verildiği görülmüş, bu boyun
üyelerinin hala kendi atalarının Yahudi geçmişini hatırladıkları ifade edilmiştir. 1946 yılına kadar, bu
köyde bir Yahudi mezarlığı bulunmuştur. Şuduk’un Müslüman Tatları, Krasnaya Slaboda ’da yerleşmiş
olan Yahudilerin kendilerini akraba gördüklerine ve onların atalarının geçmişte Yahudi olduklarına
inandıkları dikkat çekmiştir. Herhangi bir tarih verilemese de, belli bir dönemde Şuduk Yahudilerinin bir
kısmı İslam’ı kabul etmiş, diğer bazıları ise bu köyü terk etmek zorunda kalarak Kuba’da yeni bir
Yahudi bölgesine yerleşmiştir. Bkz. Valery Dymshits, “The Eastern Jewish Communities of the Former
USSR”, s. 13-14.
35 Michael Shterenshis, Tamerlane and the Jews , s.111-112, 120. İsrail’in Orta Asya politikası ile ilgili
genel bir değerlendirme için bkz. Fırat Purtaş, “Buhara Yahudileri ve İsrail’in Orta Asya Politikası”,
Türel Yılmaz, Mehmet Şahin ve Mesut Taştekin (Der.), Orta Doğu Siyasetinde İsrail, (Ankara:
Platin, 2005).
36 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The
Bukharan Jews and Jewish Peopleood , s. 285-290.
37 Katrin Pujol, “Svyazi mejdu Tsentral’noy Aziyey i Palestinoy, ili puti affektivnogo siyonizma 1793-
1917 gg.”, Fransızca’dan Rusça’ya çev. A. Akimov, Evreyi Sredney Azii , (Taşkent: İzdatel’stvo Fan
Akademii Nauk, 2004), s. 136.
38 A.g.e., s.137.
39 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The
Bukharan Jews and Jewish Peopleood , s. 205.
40 A.g.e., s.181.
41 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The
Bukharan Jews and Jewish Peopleood , s.182.
42 Peter Pinkhasov, “The History of Bukharian Jews,” (http://www.bukharianjews.com).
43 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The
Bukharan Jews and Jewish Peopleood , s. 168-170.
44 Mikhail Nemirovsky, “U.S. Ambassador to Tajikistan Visits New York Bukharian Jewish
Community”; (http://www.ncsj.org/AuxPages/011204AEN_Tajik.shtml)
45 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The
Bukharan Jews and Jewish Peopleood , s.309-311.
46 A.g.e., s. 294.
47 Habad hareketi ABD’de güçlü bir yapıya ve maddî imkânlara sahiptir. Resmî düzeyde ve halk arasında
tanınmaktadır. ABD’de 110 şehirde üçyüze yakın şubesi bulunmaktadır. Dünyadaki en büyük yayınevi
olma özelliğine sahip olan Kehot Publication Society’i yönetmekte, aralarında İbranice, Yidiş dili,
Arapça ve Farsça’nın da bulunduğu on dört dilde yayınlar yapmakta ve dağıtmaktadır. Habad’ın
ABD’den sonra ikinci merkezi İsrail’dir. İsrail’de 144’e yakın merkezi bulunan Habad bağlılarının her
geçen gün sayısı artmaktadır. İsrail’de genel merkezi Kudüs ile Tel-Aviv arasına düşen Kefar Habed
bölgesindedir. Ayrıca Kudüs’te, Holon’da, Led’de ve Safed’de merkez şubeleri bulunmaktadır. Habad,
yüzlerce okul, onlarca kadın kuruluşu, kitabevi, kütüphane ve yirmiye yakın dinî okulu (yeşiva) idare
etmektedir. ABD’de ve İsrail’de Habad bağlıları yıllık gelirlerinden yaklaşık bir aylık maaşını maddî
yardım için genel merkeze göndermektedir. (Bkz. R. Abdullah Şami, Din Devleti İsrail, çev. M. A. Kara,
(İstanbul: İlke Yayınları, 2002), s. 257-259.
48 Alanna E. Cooper, Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion: The
Bukharan Jews and Jewish Peopleood , s. 189.
49 A.g.e., s. 235.
50 A.g.e., s. 317.

_________________
" Hayrlar feth olsun ; şerler def olsun !..."


Başa Dön
 Profil Özel mesaj gönder  
 
 Mesaj Başlığı: Re: BUHARA YAHUDİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME / Dr. Durmuş ARIK
MesajGönderilme zamanı: 16.02.09, 22:57 #mesajın linki (?)
Çevrimdışı
Kullanıcı avatarı

Kayıt: 14.12.08, 12:14
Mesajlar: 1108
KAYNAKÇA

Arık, Durmuş, Buhara Yahudileri , (Ankara: Azizandaç Yayınları, 2005).

Birnbaum, Philip., Encyclopedia of Jewish Concepts , New York: Hebrew Publishing
Company, 1991.

Cooper, Alanna E., Negotiating Identity in the Context of Diaspora, Dispersion and Reunion:
The Bukharan Jews and Jewish Peoplehood , (Columbia: Columbia University, Basılmamış
Doktora Tezi, 2000).

Cumayev, A. B., “Buharskiye evreyi i muzıkal’naya kul’tura Sredney Azii”, Evreyi Sredney
Azii, (Taşkent: İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004).

Çalışkan, İbrahim, İslam Ceza Hukukunda Gayr-i Müslimlerin Statüsü , (Ankara: Ankara Ü.
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 1986).

Dresvyanskaya, G.Ya., “K istorii iyudaizma v Sredney Azii”, Evreyi v Sredney Azii, (Taşkent:
İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004).

Dymshits, Valery, “The Eastern Jewish Communities of the Former USSR”, Facing West:
Oriental Jews of Central Asia and Caucasus , (Amsterdam: Joods Historisch Museum,
1997).

Erdem, Mustafa, Kırgız Türkleri , (Ankara: ASAM Yayınları, 2000).

Fayda, Mustafa, Hz. Ömer’in Zamanında Gayrimüslimler , (İstanbul: Marmara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Yayını, 1989).

Golender, B.A., “İyudaika na Turkestanskih poçtovıh otkrıtkah”, Evreyi v Sredney Azii,
(Taşkent: İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004).

Graetz, Hirsch, History of The Jewish , Cilt: 3, (Philadelphia: The Jewish Publication Society
of America, 1893).

Groepler, Eva, İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, çev. S. Kaya, (İstanbul: Belge Yayınları,
1999).

Gureviç, L., “Bıtovoye i Sakral’noye Prostranstvo Mahallayi Yahudien Buharaı i
Samarkanda”, Central Asia Jews in Past and Present: Expeditions, Researches,
Publications , (S. Petersburg: Transactions on Jewish Studies, 1995).

Hausheer, Herman, “Marranos”, Encyclopedia of Religion, V. Ferm (Der.), (New Jersey: Adams
& Co, 1959).

Kaganoviç, A., “O Evreyah-Musul’manah projivayuşih v Turkestanskom kraye”, Central Asia
Jews in Past and Present: Expeditions, Researches, Publications, Transactions on Jewish
Studies , (St. Petersbug: 1995).

Küçük, Abdurrahman, Dönmeler Tarihi , (İstanbul: Hamle Basın Yayın, 1997).

Lewis, Bernard, İslam Dünyasında Yahudiler , çev. B.S. Şener, (Ankara: İmge Kitabevi,
1996).

Nemirovsky, Mikhail, “U.S. Ambassador to Tajikistan Visits New York Bukharian Jewish
Community”; (http://www.ncsj.org/AuxPages/011204AEN_Tajik.shtml)

Nikitenko, G. N. & Şigabdinov, R. N., “Arhivı Uzbekistana kak istoçnik po istorii evreyskoy
obşinı”, Evreyi v Sredney Azii, (Taşkent: İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004).

Nosonovskiy, Mihail, “Evreyi-Musul’mane v Sredney Azii”; (http://berkovich-zametki.com/
Nomer4/MN12.htm).

Patai, Raphael, Jadid al-Islam The Jewish “New Muslims” of Meshed , (Detroit: Wayne
University Press, 1997).

Pinkhasov, Peter, “The History of Bukharian Jews”; (http://www.bukharianjews.com)
Pujol, Katrin, “Svyazi mejdu Tsentral”noy Aziyey i Palestinoy, ili puti affektivnogo siyonizma
1793-1917 gg.”, Fransızca’dan Rusça’ya çev. A. Akimov, Evreyi Sredney Azii , (Taşkent:
İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004).

Purtaş, Fırat, “Buhara Yahudileri ve İsrail’in Orta Asya Politikası”, Türel Yılmaz, Mehmet
Şahin ve Mesut Taştekin (Der.), Orta Doğu Siyasetinde İsrail, (Ankara: Platin, 2005).
Rtveladze, E.V., “Evreyi-İyudaistı v doislamskoy sredney Azii”, Evreyi v Sredney Azii,
(Taşkent: İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004).

Shterenshis, Michael, Tamerlane and The Jews , (London: Routledge Curzon, 2002).

Şami, R. Abdullah, Din Devleti İsrail , çev. M. A. Kara, (İstanbul: İlke Yayınları, 2002).

Tudela’lı Benjamin-Ratisbon’lu Petachia, Orta Çağda İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve
Afrika Gözlemleri , çev. Nuh Arslantaş, (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001).

Vambery, Arminius, Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi , haz. N.A. Özalp, (İstanbul: Ses
Yayınları, 1993).


Yusupova, M.A., “Dva etuda po istorii arhitekturı Uzbekistana, svyazannıh s evreyskoy
diasporı”, Evreyi Sredney Azii , (Taşkent: İzdatel’stvo Fan Akademii Nauk, 2004).

Zand, Michael, “Bukharan Jews”, Encyclopedia Iranica (EI) , Cilt: 3, (New York: 1990).

Zand, Michael, “Notes on The Culture of the Non-Ashkenazi Jewish Communities Under
Soviet Rule”, Jewish Culture and Identity in the Soviet Union , Yaacov Ro’i & Avi Beker
(Der.), (New York: New York University Press, 1991).

_________________
" Hayrlar feth olsun ; şerler def olsun !..."


Başa Dön
 Profil Özel mesaj gönder  
 
 Mesaj Başlığı: Re: BUHARA YAHUDİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME / Dr. Durmuş ARIK
MesajGönderilme zamanı: 19.02.09, 19:25 #mesajın linki (?)
Çevrimdışı
Kullanıcı avatarı

Kayıt: 03.01.09, 22:40
Mesajlar: 926
Değerli ilahiyat akademisyeni Dr.Durmuş Arık'ın bu önemli makalesinin kaynağı olan Buhara Yahudileri kitabını konu ile ilgilenenlerin okumaları gereklidir.

Doç. Dr. Durmuş Arık, Buhara Yahudileri , Azizandaç Yayınları, Ankara: 2005.

_________________
" Hayrlar Feth Olsun ; Şerler Def Olsun !.."


Başa Dön
 Profil Özel mesaj gönder  
 
 Mesaj Başlığı: Re: BUHARA YAHUDİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME / Dr. Durmuş ARIK
MesajGönderilme zamanı: 23.02.09, 10:37 #mesajın linki (?)
Çevrimdışı
Kullanıcı avatarı

Kayıt: 03.01.09, 22:40
Mesajlar: 926
Bir türlü öl-e-meyen Ariel Şaron 'un da bu taifeden olduğu rivayet edilmektedir.

_________________
" Hayrlar Feth Olsun ; Şerler Def Olsun !.."


Başa Dön
 Profil Özel mesaj gönder  
 
Eskiden itibaren mesajları göster:  Sırala  
Yeni başlık gönder Başlığa cevap ver  [ 5 mesaj ] 

Tüm zamanlar UTC + 2 saat


Kimler çevrimiçi

Bu forumu gezen kullanıcılar: Hiç bir kayıtlı kullanıcı yok ve 1 misafir


Bu foruma yeni başlıklar gönderemezsiniz
Bu forumdaki başlıklara cevap veremezsiniz
Bu forumdaki mesajlarınızı düzenleyemezsiniz
Bu forumdaki mesajlarınızı silemezsiniz

Geçiş yap:  
cron
   Powered by phpBB © 2000, 2002, 2005, 2007 phpBB Group

Türkçe çeviri: phpBB Türkiye