Timur’un İlim ve Âlimlere Karşı Olan TavrıOkuma-yazması olmayan ama Türkçe, Farsça ve özellikle de Moğolca’yı çok iyi konuşan Timur (İbn Arabşah, 1986: 455; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 49; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 438) ilmi, âlimleri, şeref sâhibi kimseleri çok sever ve onlara saygıda kusur etmezdi. Bu kimseleri kendisine yakın ve herkesten üstün tutar, kendileriyle tartışıp görüşlerini alarak herhangi bir konuda doğru yolu bulmaya çalışır ve onlara faaliyetlerinde yardımcı olurdu (İbn Arabşah, 1986: 454; İbn Hacer, 1994, II: 229; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 49; İbn Tagrîbirdî, 1956, XIII: 163; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 438; İbn İyâs, 1983, I/2: 710). Sanatında mahir kişilere tutkun olan Timur, bütün zanaat ve meslek sâhiplerine, yaptığı işin büyüklüğüne ve küçüklüğüne bakmadan sâhip çıkardı. Bunu yaparken de sadece yapılan işin faydalı olup olmadığına önem verirdi (İbn Arabşah, 1986: 454; İbn Tagrîbirdî, 1956, XIII: 163; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 49). Bu nedenle fethettiği ülke ve şehir¬lerdeki âlimleri, erdemli kişileri, meslek ve zanaat sâhiplerini aileleri ile birlikte başkent Semerkand’a götürür ve sanatların ı orada icra etmeleri için elinden geleni yapardı. Bu sebeple Semerkand, dönemin en güzel şehirlerinden biri haline gelmiştir (İbn Arabşah, 1986: 293, 470; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 183; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 48; İbn İyâs, 1983, I/2: 615-616).
Semerkand’da değişik yapı ve farklı dizaynlarda muhteşem saraylar yaptırmış, bu sarayların içine ve duvarlar ına kendisinin portrelerini çizdirmiştir. Bunların yanında, melikler, emirler, âlimler vesair kişilerle yaptığı sohbetleri, sultanların kendisinin huzurunda el-pençe durmasını, askerlerini, av ve savaş sahnelerini, düşmanların hezimetlerini tasvir eden manzaraları da resmettirmiştir. Buralarda ayrıca hanımları, çocukları ve torunlarının resimlerine de yer verilmiştir. Timur tüm bu resimleri kendisinden habersiz olanlara kendini tanıtmak ve haşmetini göstermek amacıyla yaptırmıştır (İbn Arabşah, 1986: 465).
İnşa ettirmiş olduğu bu büyük ve sağlam sarayların etrafına ve Semerkand’ın muhtelif yerlerine eşsiz bağlar ve bahçeler düzenlettirmiş ve bunların içine en değerli meyve ağaçlarını diktirmiştir. Timur, bir yere gittiği, bir sefere çıktığı ve askerleri Semerkand’ı boşalttığı zaman şehir halkının hepsi bu bahçe ve bağlara gelirlerdi. Çünkü, bunlardan daha harika ve daha güzel piknik ve mesire alanları yoktu. Bunlara, “İrem Bağı”, “Ziynetü’d-Dünya”, ”Cennetü’l-Firdevs” ve “el-Cennetü’l-Ulyâ” gibi adlar veren Timur, Semerkand sırtlarında, keşif yolu üze¬rinde yaptırdığı geniş bağ içine inşa ettirmiş olduğu saraya “Taht-ı Karaca” ismi¬ni koymuştur. Bir yandan Bağdat, Dımaşk, Halep gibi birçok şehri yerle bir edip yakan, diğer yandan ise başkenti Semerkand çevresinde oldukça güzel kasaba ve şehirler yaptıran Timur, bunlara Bağdat, Dımaşk, Şiraz, Sultaniye, Hıms gibi önemli şehirlerin adını vermiştir (İbn Arabşah, 1986: 465; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 441-442; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 50).
Bu büyük fatihin tarihe olan sevgisi, anlatılabilecek türden değildi. Meclisinde devamlı tarih, siyer ve geçmiş hükümdârların hayatını anlatan kitaplar okunurdu. Bunu bir meleke haline getirmişti ve tekrar tekrar okundukça hoşuna gi¬derdi. Böylece derin bir tarih bilgisine ulaşmış olan Timur, kendisine tarih okuyan kimse hata yaptığı zaman bunu hemen fark eder ve düzeltirdi (İbn Arabşah, 1986: 452, 455; İbn Tagrîbirdî, 1956, XIII: 163; es-Sehavî, (tarih¬siz), III: 49; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 438).
Timur’un tarih bilgisini daha iyi anlayabilmek için meşhur tarihçi İbn Haldûn ile olan görüşmesinin mutlaka incelenmesi gerekmektedir. Timur’un tarihe olan sevgisinin yanında, şahsiyeti, kabul çadırı ve âdetleri hakkında da ilginç ve önemli bilgiler yansıtan bu görüşme incelendiğinde, Timur’un, tarihi ve âlimleri ne kadar sevdiği ve onlara karşı nasıl olumlu bir tavır içeri¬sinde olduğu açıkça görülecektir. Ancak bu görüşmeyi detaylı bir şekilde anlatmak çalışmamızın sınırlarını aşacağından dolayı özet olarak aktaraca¬ğız: Tarihe karşı derin bir sevgi duyan Timur, Dımaşk’ı kuşattığı zaman, İbn Haldûn’un Mısır Sultanı Ferec ile şehre gelmiş olduğunu ve Sultan Mısır’a döndüğü halde onun hâlâ şehirde bulunduğunu (İbn Haldûn, 1979: 405-408; İbn Arabşah, 1986: 252; İbn İyâs, 1983, I/2: 609) casusları sayesinde öğ-renmiş ve kendisiyle barış görüşmesine gelen İbn Muflih’e onun şehirde olup olmadığını sormuş, bunun üzerine de İbn Haldûn Timur’un yanına gitmiştir. İbn Haldun’u gayet güzel bir şekilde ağırlayan Timur, ona ülkesi ve tarih ile ilgili ilginç sorular yöneltmiş ve İbn Haldûn da bunları cevapla-mıştır. İbn Haldûn’un vermiş olduğu bazı cevaplarla tatmin olmayan Timur, o konudaki kendi görüşleri ile İbn Haldun’u şaşırtmıştır. Bu arada aralarında oldukça samimi bir hava oluşmuş, Timur İbn Haldûn’a karşı oldukça sıcak davranmış, onun tüm isteklerini yerine getirmiş ve hatta Mısır’a dönmesine bile izin vermiştir (İbn Haldûn, 1979: 408-425. Bu görüşmenin detayları için bk. Yüksel, 2001: 98-106). Ele geçirdiği memleketlerdeki alimleri topla-yıp Semerkand’a götüren Timur’un, İbn Haldûn’a Mısır’a dönmesi için izin vermesi, kanaatimizce kendisinin tarihe olan sevgisinden, İbn Haldun’un büyük bir tarihçi olmasından ve Timur’u etkilemesinden kaynaklanmaktadır.
Timur’un ilginç bir özelliği daha vardı: Âlimleri toplayarak çözümü yok gibi görünen problemleri önlerine koyar ve o konuyla ilgili bazı genel şeylerden bahsederdi ki, orada hazır bulunanlar Timur’un bu ilmi okumuş olduğunu zannederlerdi. Ardından da âlimlere konuyu tartışmalarını emreder ve sorula¬rıyla onları sıkıntıya sokardı. Bunu genellikle de fethettiği şehirlerdeki âlimlere, onlara işkence etmek ve ölümlerine sebep olmak amacıyla yapardı (İbn Arabşah, 1986: 214, 457; İbn Şıhne, 1873: 213; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 47, 50). 11 Rebî‘yülevvel 803 (30 Ekim 1400) tarihinde Halep şehrini aldığı zaman, içlerinde İbn Şıhne’nin de bulunduğu âlimler ve kadıları toplayarak yap-tırdığı tartışma Timur’un soruları ile ulemayı sıkıştırmasına çok güzel bir ör¬nektir. Bu tartışmayı özetle İbn Şıhne’nin kendi ağzından nakledeceğiz: “Bizi [ulema ve kadıları] çağırttı, huzuruna geldik ve oturmamız emredildi. Kendi ulemasının ileri geleni el-Mevlâ Abdulcebbar b. Allâme Numaneddin aracılığı ile bize: ‘Semerkand, Buhara, Herat vesair şehirlerdeki ulemaya sorduğum ve cevap veremedikleri soruyu soruyorum. Yalnız onlar gibi olmayın! En iyiniz ve en bilgilinizden başkası bana cevap vermesin ve ne konuştuğunu bilsin. Çünkü ben âlimlerle çok içli dışlı oldum, onlar hakkında çok bilgim ve dostlu-ğum, ayrıca da çok eskiye dayanan bir ilim aşkım var!’ dedi. Timur’un sorula¬rıyla ulemayı sıkıştırdığını duymuştuk ve bunu da onların ölümlerine ve işken-ce çekmelerine sebep olmak için yapıyordu. Kadı Şerafeddin Musa el-Ensarî benim için dedi ki, ‘Bu bizim üstadımız, bu memleketin hocası ve müftüsüdür, sadece Allah’tan yardım diler, ona sorun’. Bunun üzerine Timur sordu: ‘Dün sizden ve bizden ölenler oldu, peki hangisi şehittir? Sizden ölenler mi, bizden ölenler mi?’ Bunun üzerine hepimiz sustuk kaldık ve kendi kendimize ‘Onun âlimleri sıkıntıya sokuşu işte bu!’ diye söylendik. Herkes susmuştu ki, Allah bana cevabı hemen gösterdi ve ‘Aynı soru Hz. Muhammed’e de soruldu, ben de onun gibi cevaplandırırım’ dedim. Timur bana dönerek, Abdulcebbar’a ‘Bu adam benim sözümle alay mı ediyor? Peygamber Efendimize sorulan soru ve onun cevabı nedir?’ dedi. Ben de ‘Peygamber Efendimize ‘Ya Resûlullah birisi samimi inançla, biri cesaretle, öteki ise gösteriş için savaşıyor; hangimiz Allah yolundayız? diye sordular. Resulullah da ‘Kim Allah lafzını yüceltmek için sava¬şırsa o şehittir’ diye cevapladı dedim ve ‘Dün sizden ve bizden kim Allah lafzını yüceltmek için savaştı ve öldüyse o şehittir’ diye ekledim. Bunun üzerine Timur ‘güzel, güzel’, Abdulcebbar da ‘Ne güzel dedin’ dedi... ve Timur’dan sorular, bizden de cevaplar arka arkaya geldi. Kendisinin son sorusu ‘Hz. Ali, Muaviye ve Yezid hakkında ne diyorsunuz?’ şeklinde oldu. Kadı Alemuddin el-Kufsî, ‘Üçü de müçtehiddir’ deyince Timur çok kızdı ve ‘Haklı olan Hz. Ali’dir, Muaviye zalim, Yezid ise fasıktır. Siz Halepliler Dımaşk ehline tabisiniz. Onlar Yezidîdirler ve Hz. Hüseyin’i katletmişlerdir’ dedi...” (İbn Şıhne, 1873: 213-215; İbn Arabşah, 1986: 214-216).
Es-Sehavî de bu konuyla ilgili olarak şunları söylüyor: “Timur Halep’te, kaleyi de alınca ulemayı toplayıp onlara eziyet etmek için Muaviye ve Yezid hakkında ne düşündüklerini sordu. Kadı Alemuddin el-Kufsî de ‘Hz. Ali içtihat etti iki sevap aldı, Muaviye içtihat etti ama içtihadında yanıldı bir sevap aldı’ diye cevap verince, Timur çok kızdı. Musa el-Ensarî eş-Şafiî de ‘Muaviye’ye lanet caiz değildir, çünkü o sahabedir’ dediğinde de Timur ‘Sahabe kime denir?’ diye sordu. O da ‘Hz. Muhammed’i görene denir’ diyerek cevap verdi ve bunun üzerine Timur, ‘Yahudi ve Hıristiyanlar da onu gördüler, peki onlar da mı sahabe?’ diye sordu. Kadı Şerafeddin de ‘Müslüman olması gerekir’ diyerek, ‘Bazı kitapların haşiyesinde Yezid’in lânetlenmesinin caiz ol¬duğunu gördüğünü’ ekledi ama Timur yine kızdı...” (es-Sehavî, (tarihsiz), III: 47). Hz. Ali, Muaviye ve Yezid konusunu Dımaşk’ta da tartıştıran Timur’un Dımaşk âlimlerine sorduğu diğer bir soru ise ‘İlim derecesi mi yüksek, mezhep derecesi mi’ idi (İbn Arabşah, 1986: 261, 263).
İbn İyâs ise Timur’un âlimleri sevdiğini ve kendine yaklaştırdığını, sonra da onları çok kötü bir şekilde öldürdüğünü, Bağdat ulemasından sayılamayacak kadar çoğunu ve Mısır âlimlerinden de büyük bir sayıyı katlettiğini söylüyor ve “Kadı’l-kudat Sadreddin el-Munavî’yi bir çuvala koyarak Zap suyunda boğdu” diyerek15 buna örnek vermiştir (İbn İyâs, 1983, I/2: 710).
Kanaatimize göre, Timur’un âlimleri soruları ile sıkıştırdığı ve baskı altına aldığı doğrudur. Çünkü Timur, Sünni İslâm inancına sâhip olmasına ve İran’da Sünni politikalar izlemesine rağmen, vermiş olduğumuz örneklerden de anlaşı-lacağı üzere Dımaşk ve Halep’teki âlimlerle yaptığı tartışmalarda sanki ateşli bir Hz. Ali taraftarı gibi davranmış ve âlimleri de birer Yezid taraftarı oldukları havasına sokarak onları azarlamak ve onlara kızmak sureti ile kendilerine sı-kıntılı anlar yaşatmıştır. Ama her ne kadar bazı Arap kaynaklarında Timur’un âlimleri öldürdüğü ifade edilse de, daha önce de belirttiğimiz gibi, Timur’un fethettiği ülke ve şehirlerdeki âlim ve sanatkarları toplayıp Semerkand’a götü¬rerek ilim ve sanatlarını orada icra etmeleri için kendilerine her türlü imkanı sağlamış olması, kendisinin âlimlere verdiği değerin bir göstergesidir. İbn Arabşah’ın isimlerini zikrettiği Timur’un seçkin devlet adamları, âlimleri ve sanatkarları onun, çevresinde büyük âlimler olduğunun ve onlara değer verdi-ğinin bir kanıtıdır.
İbn Arabşah’ın Timur’un çevresindeki alim ve sanatçıların isimleri ve özellikleri hakkında yazmış olduğu satırları aktarmakta yarar vardır:
“Emirleri ve vezirleri: Bunlar sayılamayacak kadar çoktur. En önemlileri bu kitapta adı geçmiş olanlardır [İbn Arabşah burda daha önce adları geçen Süleyman Şah, Kumarî, Seyfeddin, Allah Dad, Şah Melik ve Şeyh Nureddin gibi kişileri kast ediyor] ve Timur, yetiştirmiş olduğu 3. kuşak emir ve vezirleri döneminde ölmüştür.
Kâtipleri: el-Hâce Mahmud b. eş-Şehâb el-Herevî, Mesud el-Simnânî, Muhammed es-Sağrıcı, Taceddin es-Selmânî, Alâ’uddevle, Ahmed et-Tusî ve diğerleri.
Sır Kâtibi: Kalemi, Timur’un kılıcından keskin olan, zamanının kadısı ve Arap-Fars dünyasının en faziletlisi Mevlâna Şemseddin.
İmamı: Abdulcebbâr b. en-Numan el-Mutezilî.
Memleketin önde gelen alimlerinden: Mevlâna Kutbeddin, Hâce Abdulmelik ve amcasının oğlu Hâce Abdulevvel ve diğerleri.
Tarih ve kıssa okuyucusu: Mevlâna Ubeyd.
Fakihleri: (Semerkand’ı istilâ ettiği günlerden) Mevlâna Abdulmelik; el-Hidâye müellifinin evlâtlarından olan bu zat aynı anda hem ders okutur, hem satranç ve tavla oynar hem de şiir yazardı. Numaneddin el-Hârezmî; daha önce adı geçen Abdulcebbar’ın babası olan bu zata II. Numan (Ebu Hanife) denirdi ve âmâ idi. Hâce Abdulevvel; bu kişi Mevlâna Abdulmelik’in amcasının oğlu idi ve amcasının oğlundan sonra Mâverâünnehr’de riyaset kendisine geçmişti. Abdulmelik’in oğlu Mevlâna İsâmeddin b. Abdulmelik.
Muhakkikleri: Sadeddin et-Taftâzânî, Seyyid Şerif Muhammed el-Curcanî.
Muhaddisleri: Timur Suriye’ye gelmeden önce Suriye’den M ısır’a, oradan da Ana¬dolu’ya kaçan ve Timur tarafından Anadolu’dan getirilen Şeyh Şemseddin Mu-hammed b. el-Cezerî ve Kur’ân-ı Kerim’i 100 ciltlik bir eserde tefsir etmiş olan büyük alim, müfessir, muhaddis ve hâfız olan Muhammed el-Zâhid el-Buhârî.
Kıraat âlimleri: Yukarıda adı geçen el-Cezerî ve el-Buharî ile Mevlâna Fahreddin.
Ses ve kıraat yönüyle çok güzel Kur’an okuyucuları ve hâfızları: Abdullatif el-Dâmganî, Mevlâna Eseduddin, eş-Şerif el-Hâfız el-Hüseynî, Mahmud el-Mıhrık el-Harezmî, Cemaleddin Ahmed el-Harezmî, Abdulkadir el-Meragî; bu zat musıkî ilminde de üstad idi.
Vaiz ve kelamcıları: Mevlâna Ahmed b. Şemsu’l-E’imme es-Serâî; ona Arap, Fars ve Türk kelamcılarının şahı denilirdi ve devrinin en önemli bilim adamıy-dı. Mevlâna Ahmed el-Tırmızî ve Mevlâna Mansur el-Kağanî.
Hattatları: es-Seyyid el-Hattat b. Bendegir, daha önce adı geçen Abdulkadir, Taceddin el-Selmânî ve diğerleri.
Müneccimleri: Bazıları vardı ki, çok meşhur ve yetenekli idiler ama Mevlâna Ahmed’den başkasının ismini hatırlamıyorum. Bu kişi hem tabip, hem bakırcı hem de müstehric idi ve bana ‘Ben 200 senelik zîc cetveli çıkardım’ dedi. Aramızda geçen bu konuşma 808 (1405-1406) senesinde olmuştu.
Kuyumcuları: el-Hâc Ali eş-Şirâzî, el-Hâc Muhammed el-Hâfız eş-Şirâzî ve diğerleri.
Oymacıları: Bunlar geniş bir topluluk ve en iyileri Altun idi; sanatında bir harikaydı. Yüzük taşlarını nakşeder ve yeşim ile akiği yakuttan daha güzel bir şekilde oyardı.
Satranççıları: [Bunları Timur’un satranca karşı olan sevgisini anlatırken aktaracağız].
Mutribleri: Daha önce adı geçen Abdulkadir el-Meragî, oğlu Safiyüddin, damadı Nesrin, Kutb el-Mevâsılî, Erdeşir el-Cenkî ve diğerleri.
Nakkaşları: Çok kişi vardı. En üstünleri Abdulhayy el-Bağdadî idi ve sanatında çok mahirdi.
Cam ve bakır nakışçıları: Bunlar sayılamayacak kadar çok ve her biri kendi döneminin en iyisi ve harikası idiler.
Bu kişilerin hepsi de üstün vasıflı kimselerdi ve yetenekleri anlatılmakla bitmezdi. Burada yazmış olduklarım tanıdıklarımdan isimlerini hatırlamış olduk¬larımdır. Öte yandan tanımadığım veya tanıyıp da isimlerini hatırlayamadığım kişiler de sayılamayacak kadar çoktu” (İbn Arabşah, 1986: 466-470).
Yukarıda ismi geçen, dönemin en üstün ilim ve sanat adamlarının Timur’un hizmetinde olmalarına bakarak Timur’un gerçekten ilimi, sanatı ve bunlarla uğraşan kimseleri sevdiği ve onları koruyup gözettiği rahatlıkla söylenebilir.
Timur’un Hâkimiyet AnlayışıYüce bir himmete sâhip, mülk ve saltanata karşı da büyük bir hırsı olan Timur, adamlarının anlattığına göre daha koyun çalıp yol kestiği, adamlarının ve techizâtının çok az olduğu günlerde bile yeryüzündeki bütün melikleri öldür¬mek ve dünyanın hükümdârlığını ele geçirmek istiyordu. Bu yüzden adamları da kendisini ahmak ve aklı kıt olarak değerlendiriyorlardı (İbn Arabşah, 1986: 42; İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 256; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 50). Ama bu, kendisinin ahmak yada aklının kıt olmasından değil, aksine karakterindeki liderlik vasfından ileri geliyordu. Çünkü, Türk-Moğol kültüründe yetişmiş bir liderin, kısaca “Güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar olan her yerin hâ¬kimi olmak” olarak tanımlanan Türk Cihan Hâkimiyeti Düşüncesi’nden, “Gök yüzünde tek bir güneş varken yeryüzünde nasıl iki hâkim olabilir” inancından habersiz olması ve bunlarla çelişen bir hükümdârlık kurmak istemesi düşünülemezdi. Böyle yanlış bir düşüncenin ortaya çıkmasına da asla meydan vermemiş olan Timur, Suriye’ye sefere çıktığı zaman Halep’e yolladığı ve Mısır sultanının elinde esir bulunan yakını ve emiri Atlamış’ı istediği mektu¬bunda da “Kendisinin dünyadaki tek hükümdâr olduğunu, dünyadaki diğer meliklerin kendisine itaat etmesi gerektiğini” söylemiş ve Mısır sultanına “Di-ğer melikler benim hizmetçimdir, siyaset onların işi değildir, Çerkesler siyaset¬ten ne anlar?” demişti (İbn Arabşah, 1986: 198).
Böyle mutlak bir hâkimiyet anlayışına sâhip olan ve bunu fiilen de uygulayan Timur, ne yazık ki, meşru bir hükümdâr değildi. Ama Çağatay soyundan gelen bir sultan adına ülkeyi yönetiyor, bütün karar ve emirleri kendisi veriyordu (el-Makrîzî, 1997, VI: 52; İbn Hacer, 1994, II: 226; es-Seyrafî, 1970, I: 457; 1971, II: 31; İbn Arabşah, 1986: 56-7). Daha önce de belirtildiği, Çağatay soyundan gelen Suyurgatmış’ı tahta oturtarak kendisi sadece “el-Emir el-Kebir” lakabı ile yönetimi ele almış ve idarenin mutlak hâkimi olmuştu. İbn Arabşah’ın deyimi ile Suyurgatmış onun yanında “Çamura batmış eşek” gi¬biydi (İbn Arabşah, 1986: 57). Timur, her türlü imkan ve güç elinde olmasına rağmen Çağatay soyundan gelen birisini neden tahta oturtmak ve onun adına ülkeyi idare etmek ihtiyacı hissetmişti? Bu sorunun cevabı Çağataylıların hâ¬kim olduğu o bölgede, Cengiz soyuna olan bağlılığın tartışılamaz olmasında ve hükümdâr olabilmek için mutlaka Cengiz Han’ın soyundan gelmenin şart olmasında yatmaktadır. Bu durum, dönemin Arap tarihçilerinin de dikkatini çekmiştir.
Nitekim İbn Arabşah da Cengiz Han’ın soyunun “Türklerin Kureyş’i” olduğunu, kimsenin onlardan önde gelmeye gücünün yetmediğini ve onların elinden bu itibarı alamayacağını söyledikten sonra, “Eğer birinin buna gücü yetebilseydi bu kişi tüm bu memleketleri fetheden ve tüm yolları deneyen Timur olurdu” demektedir (İbn Arabşah, 1986: 56-57). Bu sebeple de hem Türk-Moğol gelenekleri ve hem de İslâm kültürü içinde yetişmiş bir Müs¬lüman olan Timur için Cengiz Han kanunları şeriattan önce gelmekteydi. Ti¬mur bu kanunları esas alır ve siyasî işlerini onların üzerine bina ederdi. Yani Cengiz kanunları Timur için “İslâm fıkhı ve Hz. Peygamberin yolu gibi” idi. Bundan dolayı Müslüman ülkelerdeki birçok âlim Timur’un, şeriatça küfür sayılan bu kanunlara uygun davranışlarına fetva vermişler ya da vermek zo¬runda kalmışlardır (İbn Arabşah, 1986: 455; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 438-439; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 49). Bu konuda İbn Arabşah ile İbn Kâdı Şuhbe, “Şeyh Hafızuddin Muhammed el-Bezzâzî ve Alâeddin el-Buharî gibi birçok âlimin, Timur’u ve Cengiz kanunlarını İslâm’a üstün tutan bu kişileri tekfir ettiklerini” ifade etmektedirler (İbn Arabşah, 1986: 455; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 439). Fakat, Timur’un Müslüman olmadığını, İslâm dinine tamamen karşı olduğunu söylemek de imkansızdır. Çünkü, Timur’un Müslüman olduğu şüphe götürmemekteydi. Din büyüklerine saygıda kusur etmez, âlimlerle dinî konularda sohbet eder, onların görüşlerini alır ve onlarla beraber namaz kılardı. Kendisi daha ilk yıllarında bile Horasan’ın meşhur şeyhlerinden olan Şemseddin Fahurî16’yi ziyaret etmeye giderek, kendisine bir keçi hediye gö-türmüştür. Şeyh Fahurî’nin huzurunda diz çöküp edeple oturan Timur, arzu ettiği şeyler için Şeyh’ten dua etmesini istemiş, Şeyh de bu isteğini kabul ede¬rek Timur için dua etmiştir (İbn Arabşah, 1986: 70-71, İbn Hacer, 1998, I: 17). Hatta, İbn Kâdı Şuhbe’ye göre tüm azametine rağmen Timur, Allah’tan başkasından korkmayan ve çok sert bir kişi olan Hoca Abdulevvel’den çeki¬nirdi. Abdulevvel sohbet sırasında kendisine “Hayır, ya Emir! Sen sus, ben konuşacağım!” bile derdi. Yine bir gün Timur “Zekat nasıl verilir?” diye sor¬duğunda, Abdulevvel “Sana zekat vermek düşmez, çünkü sana farz olan şey, gasp etmiş olduğun haram malları sâhiplerine geri vermendir. Herkese hakkını geri verince sana hiçbir şey kalmaz ve fakir olursun. Böylece sana, zekat almak ve insanlara el açmak caiz olur” diye cevap verince, Timur hiç bir cevap vere-memişti (İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 442). Yani, Timur için her ne kadar Cengiz yasaları, İslâm yasalarından, diğer bir deyişle şeriattan daha önce gelse de Timur tamamen Müslümanlıktan uzak bir kişi değildi. Din adamlarına say-gıda kusur etmez ve onların nasihatlerini dinlerdi. Ama bir yandan da İslâm dinini kendi siyasî amaçları için iyi bir şekilde kullanır ve yaptıklarına dinî bir meşruluk verirdi.
Dünyadaki tek hükümdârın kendisi olduğuna inanan ve bu uğurda büyük mü¬cadeleler veren Timur’un haşmeti ve çevre memleketlerdeki meliklerden gör¬düğü saygının göstergesini ifade eden İbn Arabşah’ın şu cümleleri oldukça ilginçtir: “Şirvan hâkimi İbrahim, Horasan sâhibi Muhammed et-Tusî, Kirman hâkimi Şahoğlu Yakub, Isfendiyar er-Rumî, Karamanoğlu, Menteşeoğlu, Er¬zincan sâhibi Taharten, Fars, Azerbaycan, Deşt, Moğolistan ve Türkistan me¬likleri, Bedehşan, Mazenderan ve Meracih merzubanları (bu bölgelerde yöne¬ticilere verilen bir unvan) gibi bölge memleketlerinin melikleri ve çevredeki sultanlar; kısacası İran ile Turan melikleri ve sultanları, her ne kadar kendi adlarına müstakil olarak hutbe okutup sikke bastırsalar ve otoriteyi ellerinde bulundursalar da, Timur’a itaat ettiklerini göstermek için gelirler ve daha göz¬leri onun çadırına çarpar çarpmaz, edeple kulluk ve hizmet eşiklerinde oturup oradan kendisine geldiklerini bildirirlerdi. Timur onlardan birisini huzuruna istediği zaman hizmetçilerinden birini yollar, bu hizmetçi hemen haberci gibi koşar ve istenilen kimseyi uzaktan ismiyle çağırırdı. O kişi de oturduğu yerden hızla ‘buyrun efendim, buyrun efendim’ deyip yerinden kalkar ve Timur’a doğru koşar, başını itaatle eğer ve kulaklarını huşu ile açardı. Timur kendisini davet etmiş ve önem vermiş diye bununla akranları arasında iftihar ederdi” (İbn Arabşah, 1986: 462-463).
İbn Arabşah konu ile ilgili ayrıca şu cümlelere de yer vermektedir: “Timur’un adamlarından birkaçı tavla oynarlarken, bir ara zarların kaç geldiği üzerine ihtilâfa düşerler ve bir tanesi: ‘Timur’un başı üzerine yemin ederim ki, zarlar şöyle şöyle geldi’ der. Bunun üzerine sanki Hz. Yahya’yı kesmiş, veya Hz. Zekeriya’yı parça-lamış, yada Hz. Muhammed’i inkar etmiş, veyahut Hz. Musa’yı Hz. Adem’in önüne geçirmiş gibi karşısındaki rakibi kendisine bir tokat vurur ve ‘Ey zinakar kadın çocuğu! Sen sınırı öyle bir aştın ki! Nasıl olur da Emir Timur’u ağzınla ve dilinle telâffuz edersin? Sana, yüzünü onun bastığı toprağa sürmek bile düşmez! Hangi cüretle onun başına yemin ediyorsun? Senin ve benim gibiler onun adını ağzımıza bile alamayız. O; Keyhüsrev, Keykavus, ve Keykubad gibi, Doğuya ve Batıya hükmetmiş kişilerden daha büyüktür. O; Buhtunnasr ve Şeddad’dan daha ihtişamlıdır’ der” (İbn Arabşah, 1986: 463).
Kendisinin yetiştirmiş olduğu 3. kuşak emir, devlet adamları ve vezirlerinin döneminde ölen Timur, yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı üzere gerçekten büyük bir hükümdârdı. Kendisine bağlı askerler, emirler, melikler ve etrafın-daki devlet büyüklerinden şanına layık bir hürmet görmekteydi. Timur ölünce inzivaya çekilerek bir daha yazmayan, sır katibi ve zamanının kadısı olan Mevlâna Şemseddin’in kendisine sorulan, “İnsanlar gülüyor sen niye sevinmiyorsun?” sorusu üzerine verdiği, “Benim kıymetimi bilen öldü, ben de yeni yetmelerin hizmetinde saygınlığımı yitirmeyeceğim” (İbn Arabşah, 1986: 466-467) cevabı da kendisine duyulan saygının derecesini göstermektedir.
Timur’un Günlük HayatıArap kaynaklarında, Timur’un günlük hayatını bütün boyutlarıyla ortaya ko¬yan ayrıntılar olmamakla birlikte aile içi ilişkilerden eğlenceye kadar bazı ipuç-ları bulmak mümkündür. Bu kaynaklar Timur’un şaka, mizah, eğlence, müzik ve şiirden hoşlanmadığını ve bunlarla ilgilenenleri de sevmediğini belirtirken, güzel sesten ve şarap içmekten çok hoşlandığını ifade etmektedirler (İbn Arabşah, 1986: 178, 451, 454; İbn Tagrîbirdî, 1956, XIII: 162-163; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 438; es-Sehavî, (tarihsiz) III: 49).
Ama, aynı Timur’un, 807 (1404-1405) yılında Semerkand’a döndüğü zaman torunu Uluğ Beg’in düğü-nündeki tavrına baktığımızda, durum çok farklıdır: Timur o gün, şehir halkına Semerkand’ı süslemelerini emrediyor, herkese ihsanda bulunup cezaları kaldı-rıyor, kılıç kullanmayı yasaklıyor, zulmü men ediyor ve muhteşem bir düğün hazırlığı yaptırıyordu. Herkese en güzel elbiselerini giyip “Gül” adlı cennet bahçeleri kadar güzel olan bahçeye gelmelerini emrediyor, kendisi de en zarif elbisesi ile halkın arasına çıkıyordu. Tüm melikleri, emirleri, âyanları vesair kimseleri çağırarak kendi eli ile onlara su ikram edip, hulle giydiriyor ve kendi¬lerine ihsanda bulunuyordu. Oradaki herkesi kardeşi ve çocukları yerine koyu¬yordu. Ayrıca, haram olan her şey o gün helâl kılınmıştı. Yani ziyafette her türlü yiyecek ve içecek bulunmakta ve o gün orada ney, çenk, kanun, ud, raks, şiir, şarkı ile sınırsız eğlence serbest idi. Düğün esnasında erkekler Timur’un sağ tarafında, kadınlar ise sol tarafında oturuyor, gelinin üzerine altın ve mü¬cevherler atılıyordu. Melikler ve eşleri geline inciler, mücevherler ve değerli taşlar takıyorlardı. Kadınlar, özellikle bu tür toplantılarda örtünmüyorlar ve erkeklerden kaçınmıyorlardı (İbn Arabşah, 1986: 373-377).
Düşmanlarına merhamet göstermeyen, kendisine muhalefet edenin göz yaşlarına bakmayan, birçok şehri yerle bir edip sayısız kişiyi öldüren, herkese karşı olan ciddî tav-rından taviz vermeyen ve eğlence ile şiiri sevmeyen Timur, bu düğün sırasında ise eşşiz bir tavır içerisindeydi. Bu da yeri ve zamanı gelince Timur’un eğlenceye sıcak baktığının ve hoşgörüyü esirgemediğinin bir göstergesidir. Bu tavrı genellikle ailesi ile ilgili durumlarda göstermesi, kendisinn ailesine olan sevgisini ve bağlılığını da ortaya koymaktadır. Timur, torunu Muhammed Sultan’a ayrı bir sevgi beslemekteydi ve bu yüzden de onu kendisine veliaht edinmişti. Bâyezid’e karşı kazandığı zaferden hemen sonra çok sevdiği torunu Muham-med Sultan’ın, Anadolu’da ölmesi onu çok üzmüş ve kazanmış olduğu zaferin sevinci derin bir hüzne dönüşmüştür. Bu nedenle 807 (1404-1405) senesinin başlarında Semerkand’a dönerken şehir halkına ta’ziye kıyafetlerini giyip Ti¬mur’u karşılamaları emredilmiş ve Semerkand’da bulunan en yüksek ve en aşağı tabakadan herkes baştan aşağı siyah elbiseleri ile kendisini karşılayarak ta’ziyelerini bildirmişlerdir. Torununu, Semerkand’da yaptırmış olduğu medresesine defneden ve onun kardeşi Pir Muhammed’i veliaht ilân eden Ti¬mur’un kendisi de öldüğü zaman, bir diğer torunu Halil Sultan tarafından, Muhammed Sultan’ın medresesine defnedilmiştir (İbn Arabşah, 1986: 408; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 425, 436-437; İbn Hacer, 1994, II: 268).
Eğlenceye çok fazla meyli olmayan Timur satranç oynamayı çok severdi. Çünkü satranç onun için bir eğlence değil, aksine düşünme kabiliyetini gelişti¬ren bir araç idi. Ayrıca çok sinirlendiği zamanlarda da bu oyunu oynayarak rahatlardı. Satrancı mükemmel bir şekilde oynadığı için çok az kimsenin ken¬disiyle satranç oynamaya cesaret edebildiği Timur, normal satranç ile oynama-yı aşmış ve büyük satrançla oynamaya başlamıştı. Yani satranç tahtasını ona-onbire çıkarmış ve taşlara iki deve, iki zürafa, iki boğa, iki aslan, iki debbâbe,17 iki öncü, bir vezir, bir gözcü ve diğer bazı taşları eklemiştir (İbn Arabşah, 1986: 454, 461, 469; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 49; İbn Tagrîbirdî, 1956, XIII: 163; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 438; İbn İyâs, 1983, I/2: 710). Timur’un oynadığı büyük satrancın tahtası ve taşların dizilişini İbn Arabşah’a göre metnin sonundaki Tablo I ve Tablo II’de gösterdik.
Timur’un satranççıları arasında Muhammed b. el-Akîl el-Haymî, Zeyneddin el-Yezdî ve başka kimseler vardı. Ama santrançılarının pîri aynı zamanda fakih ve muhaddis olan Alâeddin et-Tebrizî idi. O, Zeyneddin el-Yezdî’ye karşı bir piyon eksikle, Muhammed b. el-Akîl el-Haymî’ye karşı da bir at düşürerek oynar ve ikisini de yenerdi. Et-Tebrizî hamlelerini yapmadan önce, hiç kimse onun ne düşündüğünü ve oyununun ne olduğunu kestiremezdi. Alâeddin et-Tebrizî ile büyük satranç oynayan Timur’un, satranç oyununun konumları ile hamleleri hakkında da şerhleri vardır. İbn Arabşah, Timur ile Alâeddin et-Tebrizi’nin yanlarında ayrıca bir yuvarlak bir de uzun satranç gördüğünü ifade etmektedir (İbn Arabşah, 1986: 468-469). Yine bir gün çok sevdiği bu oyunu oynarken rakibine “Şah-Ruh” yaptığı sırada Timur’a iki müjde getirilmiş: Bun¬lardan birincisi bir erkek çocuk sâhibi olduğu, ikincisi de Ceyhun nehrinin Hıta tarafındaki kıyısına inşaa ettirmekte olduğu şehrin tamamlandığı idi. Bunun üze¬rine Timur oğluna “Şahruh”, şehre ise “Şahruhiyye” adını vermiştir (İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 441). Oğlunun ismini satrançtaki bir hamlenin adını verecek kadar bu oyunu seven, Doğu ve Batı’daki tüm bölgeleri fetheden ve her sultanı yenen Timur’un karşısında her şah, ister gerçek anlamda isterse de satranç oyu¬nunda olsun, mat idi. Timur, böyle bir kişi olmasına rağmen Alâeddin et-Tebrizî’ye: “Sen satranç sanatında teksin ve üzerine kimse yoktur; tıpkı benim siyaset sahasında tek olduğum gibi” diyordu (İbn Arabşah, 1986: 468).
Haşlanmış et yemeyi sevdiği ve misafirlerine de ikram ettiği ifade edilen Timur, bulunduğu mecliste gasp, saldırı, tecavüz ve kan dökmekle ilgili sözlerin dile getirilmesine ve küfür edilmesine asla izin vermezdi ve orada sadece yönetim ile ilgili tedbirler görüşülürdü (İbn Şıhne, 1873: 226; İbn Arabşah, 1986: 451, 454; İbn Tagrîbirdî, 1956, XIII: 163; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 438).
Timur tabiplerin ve müneccimlerin sözüne itimat eder ve müneccimlere danışmadan asla hareket etmezdi. Biri Fazlullah diğeri de Suriye’deki tabiplerin reisi olan ve sürekli taş ma¬cunlarını kullanan Cemaleddin adındaki iki meşhur tabibi olduğunu zikreden İb n Arabşah, müneccimlerinin adını hatırlamadığını ifade etmektedir (İbn Arabşah, 1986: 454, 467; İb n Tagrîbirdî, 1956, XIII: 163; İb n Şıhne, 1873: 216-217).
Atlar hakkında gerçekten büyük bir bilgiye sâhip olan Timur, atları nişanlarından tanıyarak bir bakışta onların iyisini ve kötüsünü ayırt edebilirdi. Daha gençlik yıllarında bile atlar hakkındaki bu geniş bilgisiyle meşhur olan Timur, yol kesip suç işlemeye devam ettiği ve sıkıntı çektiği günlerden birinde, Herat sultanı Hüse¬yin’in atına bir şeyler olduğu zaman, kendisinin bu konudaki şöhretini duyan sultanın seyisi tarafından Semerkand’a çağırtılmış ve seyisin hizmetine girmişti. Kısa bir süre sonra da seyis ölünce Sultan, seyisin yerine Timur’u atamış ve kendi¬sinin beğenisini kazanınca da onu kız kardeşiyle evlendirmişti (İbn Arabşah, 1986: 44; İbn Hacer, 1998, I: 18; İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 256).
Kaynaklara bakıldığında Timur’un nasıl avlandığı hakkında şu bilgilerle karşı-laşılır: Timur avlanmak istediği zaman âdeti olduğu üzere adamlarını gruplar halinde sağa sola, avlanılacak bölgenin her tarafına gönderir ve adamları etrafa yayılarak av hayvanlarını abluka altına alırlardı. Daha sonra bu abluka her yandan daraltılarak hayvanlar ortada bir yerde toplanır; tüm bunlar yapılana kadar da kesinlikle hiç kimse ne bir ok, ne bir mızrak atabilir, ne de herhangi bir hamlede bulunabilirdi. Hayvanlar üzerlerine gelen insanların çokluğundan dolayı kaçmak için herhangi bir yer bulamazlar ve orta yerde sıkışıp kalırlardı. Tam bu sırada Timur adamlarına tef, zurna ve flüt çalmalarını emreder, bunun üzerine hayvanlar güçten kesilir ve oldukları yerde donup kalırlardı. Tüm bun¬lardan sonra Timur kendi çocukları, torunları ve çevresindeki emirlerin çocuk¬larına bu hayvanlara ok atmalarını söyleyerek onları izlerdi; böylece onlara cesaret aşılardı. En sonunda da adamlarının avlanmasına izin verirdi. İbn Arabşah bir keresinde, herkes avlanırken Timur’un kendi kendine;
Diğer sultanların avı tilkiler ve tavşanlardır,
Ben (atıma) bindiğim zaman benim avım kahramanlardır
mısrasını söylendiğini belirtmektedir (İbn Arabşah, 1986: 463-464).
Arap Kaynaklarında Timur İle İlgili Olan Menfî DüşüncelerTimur’un çağdaşı olan Arap tarihçilerinin kendisi hakkında yazmış oldukları, sadece yukarıda anlatılanlar ile sınırlı değildir. Çünkü, Timur’un o dönemdeki Türk ve İslâm dünyasının rakip iki büyük devletinden birisi olan Timurluların başında bulunması ve bu tarihçilerin de diğer devlet Memlûklere bağlı tarihçi¬ler olması dolayısıyla eserlerinde Timur hakkında doğru yada yanlış birçok menfî kayıtlara da yer vermişlerdir. Bu bölümde, Timur hakkında yazılmış olan bu menfî düşünceleri, doğru veya yanlış olmalarını sorgulamadan olduğu gibi aktaracağız:
Arap kaynaklarında Timur, kullarının günahlarından dolayı ülkeleri ele geçir¬sin ve onları öldürsün diye hicrî VIII. yüzyılda Allah tarafından yollanan, karanlık bir gece gibi gelen ve kimsenin anlam veremediği bir fitne olarak görülür (İbn Arabşah, 1986: 37; İbn İyâs, 1983, I/2: 709). Ayrıca Timur’dan, doğuda ve batıda fitneyi canlandırmış olan kişi, fasıkların başı, topal ve deccal bir kimse olarak bahsedilir. Onun karşısında en akıllı ve en zeki kişiler ne ya-pacağını şaşırır, en sabırlı kimseler bile dehşete kapılır, en aziz insanlar da zelîl olurdu. Dünya onu kabul etmiş, o da yeryüzüne hâkim olarak fesat çıkarmış, canlı cansız her şeyi yok etmiş ve kendisinin tugyan kılıcı bütün yeryüzünü pisliğe boğmuştur. İbn Arabşah’a göre Timur, şeytanın insan vücudunda dolaş-tığı gibi, bu dünyada dolaşıyor, ülkeleri istilâ ediyor ve bedenleri zehirliyordu. Coşkun bir sel gibi olan ve önünde hiç kimsenin duramadığı askerleri de ken¬disinin şerrini her tarafa yayıyorlardı (İbn Arabşah, 1986: 38, 113, 115).
Timur koyun çalarken bir çoban tarafından vurularak Herat sultanına götürül¬düğünde, Sultan Hüseyin onun çarmıha gerilmesini emretmiştir. Sultan’ın oğlu Timur’un kendisine bağışlanmasını babasından isteyince, Sultan Hüseyin: “Bu Çağataylı haramî fesat kaynağıdır, eğer sağ kalırsa insanları ve ülkeleri helâk eder” demiştir (İbn Arabşah, 1986: 48-50). Timur yarası iyileştikten sonra, âdeti olduğu üzere suç işlemeye geri dönmüş; ama bu sefer fesadı, şerri ve insanlara olan kızgınlığı iyice artmış, Allah’ı zikretmekten uzaklaşarak şeytan-lar ile arkadaş olmuştur. Allah’ın kendisine yolladığı, ne dini ne de dünyaları olan Abbas, Kumarî, Süleyman Şah, İdigu Timur ve Cakü Seyfeddin gibi 40 adamla yol kesip suç işlemeye devam etmiştir (İbn Arabşah, 1986: 42; İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 255; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 429).
İçindeki şe r ve fesadı dışın a hiç belli etmeyen Timur, aynı zamanda cesur bir despot, kan dökücü bir zalim, ahlâksız bir sahtekâr, kurnazların en kurnazı, belâların en belâ-sıydı. Oldukça gaddar ve sebepsiz yere işkence eden bir kimseydi (İbn Arabşah, 1986: 110, 178, 128, 193, 200, 391; İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 218, 254; XIII: 160; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 49; İbn İyâs, 1983, I/2: 659, 710; İbn Kâdı Şuhbe, 1977, I:512; İbn el-Furât, 1936, IX/1: 348-349, 381; İbn Hacer, 1994, II: 299). Saltanatı boyunca Allah’tan başka hiç kimsenin sayamayacağı kadar çok insan öldürmüş ve sayılamayacak kadar şehri de yok etmiştir. Kaynakların ifadesine göre, Timur kâfir¬leri bırakıp Müslümanlar ile savaşmaya hayrandı. Anadolu ve Hindistan’da yaptıkla-rı bunun en güzel kanıtıydı (es-Sehavî, (tarihsiz), III: 49-50; İb n Hacer, 1994, II: 299; el-Makrîzî, 1997, VI: 168). Ayrıca, fethettiği ülkelerde Müslümanların kafasının kesilip kendisine getirilmesini istemeyi de âdet haline getirmişti (İb n Şıhne, 1873: 225). Nitekim, İbn Kâdı Şuhbe Timur’u “Müfsidlerin reisi, Müslüman ülkelerini tahrip eden ve Müslümanların kanını akıtan” diye tanımlamaktadır (İb n Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 429).
Timur’u yukarıda anlatıldığı şekilde tasvir eden İbn Arabşah ve diğer Arap tarihçilerinin Timur’un faaliyetlerini anlatırken kullandıkları konu başlıkların-daki ifadeleri oldukça ilginç ve kayda değerdir. Bunların bazıları şöyledir: “Bu Cafî (kaba, nezaketsiz, terbiyesiz)’nin Şeyh Zeyneddin Ebu Bekir el-Hafî ile Görüşmesi”, “Bu Gaddar’ın Sebzvar’a Yönelmesi”, “Sebzvar’da Bu Dâ‘ar (şer sâhibi, fâsid) ile Şer Taifesi Reisi eş-Şerif Muhammed Arasında Geçenler”, “Bu Cânî’nin Mazenderan Emiri Şah Velî ile Mektuplaşması”, “Bu Engereğin Fars Memleketleri ve Horasana Dönmesi”, “Mardin Sâhibi İsa el-Melik ez-Zâhir’in Bu Hilekâr, Vefasız ve Kurnazdan Çektikleri”, “Şam Askerinin Bu Belaların Belasını Kovmak İçin Harekete Geçmesi”, “Bu Nankör’ün Geri Dönmesi ve Hint Ülkesini Ele Geçirmeye Niyetlenmesi”, “Sultan el-Melik ez-Zâhir Berkuk’un Ölüm Haberinin Bu İsyankar’a Ulaşması”, “Bu Büyük Be-la’nın Şimşeklerinin Şam Memleketleri Üzerinde Çakması”, “Bu Despot’un Geri Dönmesi ve Karabağ’da Kalması”, “Bu Uğursuz Baykuş’un Uçması ve Anadolu’yu Harap Etmeye Niyetlenmesi”, “Bu Topalların Pîri’nin Gürcülere Yaptıklarının Sonu” (İbn Arabşah, 1986: 70, 74, 84, 104, 126, 160, 162, 169, 194, 306, 314, 365), “Timurlenk’in Dımaşk’ı İstilâsı ve Orada Fesat Yapması, Allah Ona Lânet Etsin”, “Topal Timurlenk’in Bağdat ve Tebriz’de Yaptıkları” (es-Seyrafî, 1971, II: 87, 194).
Daha önce naklettiğimiz, Timur’un Mısır sultanı el-Melik ez-Zâhir Berkuk’a yazdığı mektubun cevabında Mısır sultanı kendisine şöyle demiştir: “De ki: Allah’ım, (ey) mülkün sâhibi, Sen dilediğine mülkü verirsin, dilediğinden mül¬kü alırsın; dilediğini yükseltirsin, dilediğini alçaltırsın.18 Küfür olan sözleriniz ve şeytanî şenaatleriniz bize ulaştı. Mektubunuz hazret-i cenâbınızdan ve kâfir bir melikin siretinden haber veriyor. Siz Allah’ın gazabından yaratılmışsınız, üzerine Allah’ın gazabının helâl olduğu kimseler üzerine musallat oldunuz, şüphe edene merhamet göstermez, ağlayanın durumuna üzülmezsiniz ve Allah sizin kalplerinizden rahmeti çekip almıştır ki, bunlar sizin en büyük ayıbınız ve sultanların değil şeytanların sıfatlarındandır. Sıfat olarak da bunlar size yeter. De ki: Ey kâfirler, ben sizin yaptığınız ibâdeti yapmam; siz de benim yaptığım ibâdeti yapmazsınız. Ben asla sizin yapmakta olduğunuz ibâdeti yapıcı deği¬lim. Siz de benim yapmakta olduğum ibâdeti yapıcı değilsiniz. Sizin dininiz size, benim dinim banadır.19 Bütün kitaplarda lânetlendiniz, tüm peygamberle¬rin dilinde kınandınız ve bütün çirkinliklerle nitelendirildiniz. Ortaya çıkışınız-dan itibaren kâfir olduğunuz haberi bize ulaştı. Dikkat edin, çünkü Allah’ın lâneti kâfirlerin üzerinedir. Usule yapışan furu’a aldırmaz (Temel esasları bilen ayrıntıya dalmaz). Biz gerçek müminleriz, ayıplar ve şüpheler bize işlemez. Kur’an bize indirildi, Sübhan olan Allah daima bize rahmet eder. Biz de Kur’an’ın indirilişini hak ettik, onun bereketi ve anlamını da bilmekteyiz. Ateş ise sizin için yaratıldı ve gök yarıldığında derileriniz tutuşacak. Çok büyük ve güçlü kişilerin dut ile, yırtıcı hayvanların sırtlanlar ile, silahlanmış kişilerin de topallar ile tehdit edilmeleri ne kadar manidardır. Bizler atları şimşek gibi, okları Arap oku, kılıçları Yemenli, aslanları Mudarlı ve yumrukları çok güçlü olan kimseleriz. Doğuda ve Batıda bizi duymayan yoktur. Sizinle savaşmak bizim için bir zevktir. Eğer bizden birisi ölürse, cennette onunla aramızda 1 saat mesafe vardır. Allah yolunda öldürülenleri, ölüler sanma; hayır, onlar diridirler, Rableri katında rızıklanmaktadırlar. Allah’ın keremiyle kendilerine verdiklerinden sevinçli olarak, arkalarından henüz kendilerine yetişemeyenlere de korku olmadığına, onların üzüntüye uğramayacaklarına sevinirler. Allah’ın nimetine, lütfuna ve Allah’ın müminlerin ecrini zayi etmeyeceğine sevinirler.20 ‘Yüreklerimiz dağlar gibidir, sayımız kumlar kadardır’ sözlerinize gelince: Kasap koyunların çokluğuna aldırmaz, odun ne kadar çok olursa olsun ateş kıvılcımına dayanamaz. Nice az bir topluluk var ki, Allah’ın izniyle çok toplu-luğa galip gelmiştir. Allah sabredenlerle beraberdir.21 Belâlardan ve felâket¬lerden kaçınınız. Biliniz ki, bizim için saldırı yapmak en arzu edilir şeydir, eğer yaşarsak mutlu, ölürsek şehit oluruz. Biliniz ki, galip gelen Allah’ın taraftarla¬rıdır. Hâlâ Emirü’l-mü’minin ve Halifetü’r-Rabbü’l-alemi’nden itaat mi bekliyorsunuz? Sizi ne duyar, ne de size itaat ederiz. O çirkin ve rezil üslûbu¬nuzla, perde kalkmadan cevap vermemizi istediniz; bilin ki, perde kalkarsa gerçekler ortaya çıkar. İmandan sonra küfür mü olurmuş? Yoksa siz ikinci bir ilâh mı edindiniz ve bizi de ona itaat etmeye mi çağırıyorsunuz? And olsun ki, ‘Siz çok kötü bir cür’ette bulundunuz!’ Neredeyse o(sözün dehşeti)nden gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp dağılacaktır!.22 Mektubunu yazan katibine de ki, yazdıkların bize rebap sesi ya da sinek vızıltısı gibi geldi. U-nutmasın ki, onun söylediklerini bir kenara yazdık ve ona öyle acı bir azap hazırladık. O, söylediklerinin hesabını verecek inşallah! Zulüm edenler yakın-da nasıl bir devrime uğrayıp devrileceklerini bileceklerdir!.23 Kesinlikle göndereceğiniz kişiyi karıştırmışsınız. Ve’s-selâm” (el-Makrîzî, 1997, V: 351-352; İbn el-Furât, 1936, IX/1: 373-374; İbn Arabşah, 1986: 157-160; es-Seyrafî, 1970, I: 381-383. Bazı Arap tarihçileri de bu mektubun tamamını vermemekle birlikte ya bir kısmını ya da sadece içeriğini vermektedirler: İbn Hacer, 1998, I: 474; İbn Kâdı Şuhbe, 1977, I: 508; İbn İyâs, 1983, I/2: 466).
Yıldırım Bâyezid ise Timur’un kendisine yazmış olduğu mektubu aldığı za¬man hemen ayağa kalkmış, yutkunmuş ve sesini yükselterek: “Bu gibi saçma-lıklarla beni mi korkutuyor, tahrik mi ediyor? Bizi ne sandı! Acem melikleri mi, Deşt’teki Tatar aptalları mı? Benim gazi askerlerimi Suriye askerlerine mi benzetti? Yoksa, sağdan soldan topladığı kafileyi benim ordum gibi mi zanne¬diyor? Kendisinin haberlerini aldığımı bilmiyor mu? Melikleri birbirine karış-tırmış ve Allah’ın emrine sırtını dönerek kâfir olmuş. Ben bunların hepsini biliyorum. Kendisi sadece bir harami, kan dökücü bir ırz düşmanı, sözünde durmayan bir kalleş ve sapık, sağı solu dolaşan ve zulmeden bir katildir! Do¬laştıkça dolaşmış ve bu yüzden de gerçek erkeklerin varlığından habersiz kala¬rak meydanı boş bulmuş. O şimdi çocuklaşmış ve aklı kemâle ermemiş bir ihtiyardır. Küçücük bir kıvılcımken fitili tutuşuveren bir lamba gibidir” demiş-tir (İbn Arabşah, 1986: 307-309, 311).
Timur hakkında yukarıda aktardığımız menfi düşünceleri kısaca değerlendirilecek olursa; Timur’un, Arap tarihçilerinin gözünde, tüm yeryüzünü kaplayan büyük bir fesat kaynağı, sayısız insanı katleden ve birçok şehri yok eden, eşi benzeri olmayan bir belâ, kendisi Müslüman olmasına rağmen Hıristiyanları ve kâfirleri bırakıp Müslümanlarla savaşan ve onların kellelerini vurduran kan dökücü bir zalim, ırz düşmanı, sahtekar ve topal bir hükümdâr olduğu söyle¬nebilir. Öyle ki, Arap tarihçileri Timur’un doğumunu bile şu şekilde anlatmış-lardır: “Savaş başlığına benzer bir şey doğdu, havadaki bulutlara uçup ardın-dan sahraya düştü ve ondan yeryüzüne cemre ile kıvılcım yayılarak kırsal bölgeleri ve şehirleri kapladı. Yere düştüğünde buz gibi olmuş ve elleri kanla doluydu. Bunun yorumu kahinlere sorulduğunda bazıları asker, bazıları hırsız, bir kısmı kan dökücü bir kasap, diğerleri ise, kelle uçuran bir cellât olacağını söylediler” (İbn Arabşah, 1986: 41-42; İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 255). Kısa-cası, İbn Arabşah’ın deyimiyle, “Timur’un kendisi deccâl, ordusu da Ye’cûc ve Me’cûc” idi (İbn Arabşah, 1986: 195).
Ölümü ve Arap Kaynaklarındaki YankısıTimur, 17 Şaban 807/18 Şubat 1405 tarihinde, Çin’e sefere giderken Otrar’da 79 yaşında öldü. Ölüm sebebi kulunç (karın ağrısı) idi, aynı zamanda prostat da olmuştu. Hemen, Semerkand’a getirilerek torunu Halil Sultan tarafından, daha önce ölmüş olan torunu Muhammed Sultan’ın Ruh Abâd yakınlarındaki medresesine defnedildi (İbn Arabşah, 1986: 391-393, 408; İbn Hacer, 1994, II: 298-99; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 425, 437, 438; İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 270; XIII: 160; İbn İyâs, 1983, I/2: 709-710; es-Sehavî, (tarihsiz), III: 49).
Timur’un ölümünün Arap kaynaklarındaki yankılarına baktığımızda, karşımı-za çıkan manzara şöyledir: Timur’un ölümüyle ilgili olarak İbn Arabşah: “Son seferinde Otrar’a vardığında, soğuğu hissetti ve kendisini sıcak tutacak, içkiden içinde faydalı baharatlar olan bir ilaç yapılmasını emretti. Allah bu kirli ruhun çıkmasını istemedi ve icat etmiş olduğu çirkin zulüm sıfatları üzerine ölmesini istedi. Çünkü Timur zalimlerin öncüsüydü ve bir benzeri dünyaya gelmemişti. Ordusunun durumunu sormaz olmuştu. Sürekli içki içiyor ve kadere direnip, zamana karşı koyuyordu. İçki ciğerlerini parçalamış, takatten düşmüş ve kan kusuyordu. Pişman olup ellerini kemirerek 3 gün can çekişti ve sonunda öldü. Malı ve evlâdı kendisine fayda etmedi. Ölüm sakisi ona en acı kadehi içirdi ve o güne kadar inkar ettiği şeye iman etti. Fakat şiddet anındaki o imanı kendisi¬ne fayda etmedi. Yardım istedi, ama yardımına koşan olmadı. Ey kötü bedende bulunan kötü ruh çık! Yerilmiş olarak çık! Müjdeler olsun sana ki, cehennem¬de irin içecek ve günahkarlar ile komşu olacaksın! Allah’ın lânetine intikal ederek onun en şiddetli ve en incitici azabında yerini aldı. Allahü Teâla rahme-tiyle bu alçaltıcı azabı kullarının üzerinden kaldırdı. Böylece haksızlık eden milletin ardı kesildi, Alemlerin Rabbi Allah’a hamdolsun!24” derken (İbn Arabşah, 1986: 391-394), es-Seyrafî: “Timur’un ölüm haberi geldi, Allah ona lanet etsin! Türbe ve kabrine rahmet etmesin! Artık ondan hile ve yalan ortaya çıkmayacak, askeri de daha fazla çapulculuk yapamayacak” (es-Seyrafî, 1971, II: 209), İbn Tagrîbirdî: “Zorba Timur öldü, Allah ona lânet etsin!” (İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 270; XIII: 160), İbn Hacer: “Zorba ve haricî Timur ku-lunç ishalinden öldü ve ölene kadar idrarını yapamadı, Allah da insanları on¬dan kurtardı” (İbn Hacer, 1994, II: 299) ifadesini kullanmış, İbn İyâs ise:
Cehennem zebanileri ondan nefret ediyor,
Cehennem bile onu görünce Allah’a sığınıyordu
mısrasıyla Timur’un ölümü hakkındaki düşüncesini ifade etmiştir (İbn İyâs, 1983, I/2: 710).
SonuçTimur, Cengiz Han’ın torunlarının yok olmaya yüz tuttuğu XIV. yüzyılın ikinci yarısında Mâverâünnehr’de ortaya çıkarak Çağatayların tahtına oturmuş ve bölgedeki kargaşaya son vermiştir. Mâverâünnehr ve Moğolistan’da kendini kabul ettirdikten sonra, Altın Ordu Hanı Toktamış’ı mağlûp etmiş, İran, Azerbaycan ve Irak-ı Acem’i ele geçirmiştir. Ardından Hindistan’ı da istilâ ettikten sonra Suriye’ye yöneldiğinde, 1260 yılında İlhanlıları Ayn Calut’ta durduran Memlûkler bile Timur’un orduları karşısında âciz kalmışlardır. Suri¬ye seferinin ardından girdiği Anadolu’da dönemin en kudretli hükümdârların-dan olan Osmanlı sultanı Yıldırım Bâyezid’i de mağlûp etmiş ve esir almıştır. Böylelikle, Cengiz Han’ın imparatorluğunun enkazı üzerine onunki kadar büyük olmasa da ondan hiç de geri kalmayacak bir devlet kurarak Ortaçağ Türk ve İslâm tarihinin son dönemlerinde önemli bir yer işgâl etmiştir.
Kısa sürede böylesine geniş bir devlet kurarak tarihe damgasını vuran bu bü¬yük Türk hükümdârına, döneminin Arap kaynaklarında gereken ilgi gösteril-miştir. Bu kaynaklar, Timur ile ilgili olarak soyu, doğumu, tahta oturması, Mâverâünnehr’de hâkimiyetini sağlamlaştırması ve diğer ülkelere düzenlediği seferleri, ölümü, dış görünüşü, karakteri, ailesi ve ordusu gibi daha bir çok konuda geniş bilgiler vermektedirler. Hatta İbn Arabşah ‘Acâ’ib el-Makdûr fi Nevâ’ib Teymur adlı eserini tamamen Timur’a ayırmış, her ne kadar eserini Timur’u yermek için yazmış olsa da Timur ve imparatorluğu hakkında olduk¬ça değerli bilgiler aktarmıştır.
Arap tarihçilerinin Timur hakkında yazmış olduğu satırlara göz atıldığında, birin¬cisi Timur’un Cengiz Han soyundan geldiği, ikincisi de Timur’un asil bir soya mensup olmadığı ve sıradan biri olduğu şeklinde iki farklı görüş göze çarpar. Mut¬lak bir hâkimiyet anlayışına sahip olan ve tüm yetkiyi kendi elinde tutan Ti¬mur’un, buna rağmen tahta Cengiz Han soyundan birisini oturtarak onun adına hüküm sürmesi ikinci görüşün doğruluğunu açıkça ortaya koymaktadır.
Arap kaynaklarında Timur’un yapılı ve güçlü bir vücuda, beyaz bir tene, parlayan gözlere, siyah ve uzun bir sakala ve gür bir sese sâhip olduğu, ayrıca görünüşünün ürkütücü ve sağ ayağının topal olduğu görülür.
Karakterine bakıldığında da Timur, Cengiz kanunlarına iman etmiş bir Müs¬lüman, kararlarından asla taviz vermeyen bir hükümdâr, tedbiri elden bırakma-yan bir kumandan, harp hilelerini çok iyi bilen cesur bir savaşçı ve yenilgi tatmamış bir fatihtir. Eğlenceye pek düşkün olmayan, mizah ve yalanı sevme¬yen, doğruluktan asla vazgeçmeyen ciddî bir kişi olduğu görülür. Ancak, savaş esnasında, düşmanlarını cezalandırırken veya onlardan intikam alırken verdiği sözleri yerine getirmemekte, zulüm ve işkence etmekte sınır tanımamaktadır. İlmi, âlimleri ve şeyhleri seven, onlara hürmet gösteren ve sanatkarları koruyan büyük bir devlet adamıdır. Timur’un tarihe, satranca, ailesine ve başkenti Semerkand’a karşı olan sevgisi de gerçekten kayda değerdir.
Fakat, dönemin Arap kaynaklarına bakılarak Timur hakkında sadece olumlu yargılara varmak mümkün değildir. Timur, bu tarihçilerin gözünde bütün yeryüzünü fesada boğmuş, sayılamayacak kadar çok insanı katletmiş, dünyanın birçok şehrini yerle bir etmiş zalim bir fatih, eşi benzeri görülmemiş bir belâ-dır. Arap tarihçilerinin Timur hakkında bu şekilde menfi ifadeler kullanırken tarafsız olmadıkları açıktır. Çünkü Timur, ansızın Mâverâünnehr’de ortaya çıkıp Cengiz Han’ı andıran bir fetih ve istilâ hareketine girişmiş, sayısız insan öldürmüş ve birçok şehri tahrip etmiştir. Timur’un seferlerinden, Memlûklere bağlı Dımaşk ve Halep gibi önemli şehirlerin de nasibini alması, çoğunluğu Memlûk devletinin resmî görevlileri olan bu tarihçileri, doğal olarak Timur hakkında ön yargılı olmalarına ve onun hakkında oldukça abartılı ifadeler kullanarak, kendisini çok kötü bir kişi olarak göstemeye sevk etmiştir. Memlûk tarihçileri ile daha çocukken Timur tarafından vatanı Dımaşk’tan alınıp Semerkand’a götürülen ve bir çok sıkıntı çeken İbn Arabşah’ın ifadelerine nazaran, Magribli (Tunus) İbn Haldûn’un ifadelerinin daha ılımlı olması da düşündürücüdür.
Tablo: Timur’un Büyük Satrancı (İbn Arabşah, 1986: 469)
Fil Deve Vezir Şah Vezir Deve Fil
Kale At Debbâ-be Öncü Zürafa Şahın Piyo- Zürafa Öncü Debbâ-be At Kale
Kalenin Piyonu Atın Piyonu Debbâ-benin Piyonu Öncünün Piyonu Zürafa-nın Piyonu Filin Piyonu Devenin Piyonu Vezirin Piyonu Vezirin Piyonu Piyonun Piyonu
Piyonun Piyonu Vezirin Piyonu Vezirin Piyonu Devenin Piyonu Filin Piyonu Zürafanın Piyonu Öncünün Piyonu Debbâ-benin Piyonu Atın Piyonu Kalenin Piyonu
Kale At Debbâ-be Öncü Zürafa Şahın Piyonu Zürafa Öncü Debbâbe At Kale
Fil Deve Vezir Şah Vezir Deve Fil
Tablo II: Timur’un Büyük Satrancı (İbn Arabşah, 1887:324)
Fil Deve Vezir Şah Vezir Deve Fil
Kale At Debbâ-be Öncü Zürafa Şahın Piyonu Zürafa Öncü Debbâ-be At Kale
Kale¬nin Piyonu Atın Piyonu Debbâ-benin Piyonu Öncü¬nün Piyonu Zürafa-nın Piyonu Şahın Piyonu Filin Piyonu Devenin Piyonu Vezirin Piyonu Vezirin Piyonu Piyonun Piyonu
Boğa¬nın Piyonu Gözcü¬nün Piyonu Filin Piyonu
Piyonun Piyonu Atın Piyonu Deve¬nin Piyonu Debbâ-benin Piyonu Vezirin Piyonu Şahın Piyonu Vezirin Piyonu Öncü¬nün Piyonu Zürafa-nın Piyonu Aslanın Piyonu Kalenin Piyonu
Kale At Debbâ-be Öncü Zürafa Gözcü Zürafa Öncü Debbâ-be At Kale
Fil Aslan Deve Boğa Vezir Şah Vezir Boğa Deve Aslan Fil
Açıklamalar1 Bunlara W. Barthold (1997), B. Forbes Manz (1989), Tilman Nagel (1993)
Hans Robert Roemer (1989), Jean-Paul Roux (1994) gibi yabancı ve Zeki Velidî Togan (1932, 1972), İsmail Aka (1971, 1978, 1986, 1991, 1994), Mus¬tafa Kafalı(1974), Yaşar Yücel (1989) gibi yerli araştırmacılar örnek olarak verilebilir.
2 Sanders, 1936 ve Fischel, 1952 gibi çalışmalar örnek olarak verilebilir. Fakat,
bunlardan birincisi İbn Arabşah’ın ‘Acâ’ib el-Makdûr fî Nevâ’ib(Ahbâr) Teymur adlı eserinin İngilizceye tercümesi, ikincisi ise İbn Haldûn’un Et-Ta‘rîf bî-İbn Haldûn ve Rihletuhu Garben ve Şarken adlı otobiyografisinde Timur ile görüşmesini anlattığı kısmın İngilizceye tercümesi ve tercümenin girişinde et-Ta‘rîf bî-İbn Haldûn ve Rihletuhu Garben ve Şarken’in müstakil bir eser mi, yoksa Kitâbu’l-‘İber’in bir bölümü mü olduğunun değerlendiril-mesinden ibarettir.
3 Arap kaynaklarında Timur’un doğum yılı 728 (1327-1328) şeklinde ifade e-
dilmiş olsa da Timur’un doğum yılı 736 (1336) olarak bilinmektedir (Barthold, 1997: 14; Aka, 1991: 3; 1994: 5).
4 İbn Hacer’e göre Timur’un babası “çiftçi” (İbn Hacer, 1998, I: 17), İbn
Tagrîbirdî’ye göre ise “ayakkabıcı” idi (İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 255).
5 Kazan Han olması gereken bu hükümdar için İbn Arabşah ile İbn Kâdı Şuhbe
“Meliklerin kızları” ifadesini kullanırken, İbn Hacer ise “Moğol Hükümdârı-nın kızı” demektedir (İbn Arabşah, 1986: 46; İbn Kâdı Şuhbe, 1997, IV: 429; İbn Hacer, 1998, I: 19). İbn Arabşah ayrıca, Timur’un hanımlarından “Büyük Melike” ve “Küçük Melike”nin Moğol hükümdarlarının kızları olduğunu da belirtmektedir (İbn Arabşah, 1986: 466).
6 Burada bu üç tarihçinin cümlelerindeki farklılıklar da mutlaka belirtilmelidir:
İbn Hacer Timur’un Sultan’ı öldürdüğünden bahsetmezken, Suyurgatmış’ı 773 (1371) senesinde tahta oturttuğunu ifade ediyor (İbn Hacer, 1998, I: 19); İbn Tagrîbirdî ise Timur’un 776 (1374) senesinde Belh’i aldıktan sonra Sultan Hüseyin’i öldürdüğünü ve ülkeye hâkim olduğunu belirtiyor (İbn Tagrîbirdî, 1956, XII: 257-258).
7 İbn Hacer, bu demir çatalların oradaki bir su birikintisine atıldığını ifade ediyor
(İbn Hacer, 1994, II: 9).
8 Bir şehri barış yoluyla aldığı zaman Timur’un, âdet olarak, şehir halkından
yiyecek, içecek, binecek hayvan ve elbise türlerinden kendisine dokuzar adet getirmelerini istemesidir (el-Makrîzî, 1997, VI: 51).
9 Zümer Suresi, 46. Ayet. Metinde geçen Kur’ân Ayetlerini kendimiz tercüme
etmeyip, Türkçe tercümelerini Süleyman Ateş’in Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meâli’inden aynen aktardık.
10 Neme Suresi 34. Ayet
11 Meryem Suresi, 10. Ayet.
12 Ahkâf Suresi, 20. Ayet.
13 Meryem Suresi, 98. Ayet.
14 Sâffât Suresi 147. Ayet’te Yunus Aleyhisselâm’ın ümmetinin 100.000 yada
daha fazla olduğu ifade edilmektedir, buna göre öldürülenlerin sayısı
600.000’den fazla etmektedir. Aynı konuyla ilgili olarak İbn Kâdı Şuhbe ise
“Bir günde 100.000 veya daha fazla insan öldürüldü” demektedir (İbn Kâdı
Şuhbe, 1997, IV: 431).
15 el-Makrîzî de “el-Münavî’nin Timur tarafından esir edildiğini, esir olarak çok
sıkıntı çektiğini ve Zap Suyu’nda boğulduğunu” ifade ediyor (el-Makrîzî,
1997, VI: 54).
16 İbn Arabşah bu şeyhin adını Şemseddin Ebu Bekir Hafî olarak kaydetmektedir
(İbn Arabşah, 1986: 70).
17 Çarpa; yani sağlam ağaçtan yapılmış tekerlekli asker taşıyan ve ateşe dayanıklı
hale getirmek için üzeri sirkeye batırılmış keçe ya da deri geçirilen savaş ara¬
cıdır. Bazen de kale şeklinde olup surlara tırmanabilmek için kullanılırdı
(Zeydan, 1976, I: 256).
18 Âl-i İmrân Suresi, 26. Ayet.
19 Kâfirun Suresi, 1-6. Ayetler.
20 Âl-i İmrân Suresi, 169-171. Ayetler.
21 Bakara Suresi, 249. Ayet.
22 Meryem Suresi, 89-90. Ayetler.
23 Şuarâ Suresi, 227. Ayet.
24 En‘âm Suresi, 45. Ayet.
KaynaklarAKA, İsmail (1971), Timur’un Ölümünden Sonra Hâkimiyet Mücadeleleri ve Şahruh’un Saltanatı Ele Geçirmesi (1405-1411), (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara.
AKA, İsmail (1978), Mirza Şahruh Zamanında Timurlu İmparatorluğu (1411-1417), (Basılmamış Doçentlik Tezi), Ankara.
AKA, İsmail (1986), “Timur’un Ankara Savaşı (1402) Fetihnâmesi”, Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XI/15, ss.1-22. AKA, İsmail (1991), Timur ve Devleti, TTK., Ankara. AKA, İsmail (1994), Mrza Şahruh ve Zamanı (1405-1447), TTK., Ankara.
ATEŞ, Süleyman (tarihsiz), Ku’ân-ı Kerim ve Yüce Meâli, Yeni ufuklar Neşriyat, İstanbul.
BARTHOLD, Wilhelm (1997), Uluğ Beg ve Zamanı, çev. İsmail Aka, TTK., Ankara.
FISCHEL, Walter J. (1952), Ibn Khaldūn and Tamerlane, Berkeley-Los Angeles.
İBN ARABŞAH (1986), Acâ’ib el-Makdûr fî Nevâ’ib Teymur, yay. Ahmet Fayız el-Hımsî, Beyrut.
İBN ARABŞAH (1887), Acâ’ib el-Makdûr fî Nevâ’ib Teymur, el-Matba‘a el-Osmaniyye, Kahire.
İBN DOKMAK (1985), el-Cevher es-Semîn fi Seyr el-Mulûk ve’s-Selâtîn, yay. Muhammed Kemaleddin İzzeddin Ali, I-II, Beyrut.
İBN EL-FURÂT (1936), Târih İbn el-Furât, yay. Konstantin Zureyk, IX/1, Beyrut.
İBN HACER (1998), İnbâ’ el-Gumr bi-Enbâ’ el-‘Umr, yay. Hasan Habeşî, I, Kahire.
İBN HACER (1994), İnbâ’ el-Gumr bi-Enbâ’ el-‘Umr, yay. Hasan Habeşî, II, Kahire.
İBN HALDÛN (1979), et-Ta‘rif bi-İbn Haldûn ve Rihletuhu Garben ve Şarken, Daru’l-Kitâb el-Lübnanî, Beyrut.
İBN HALDÛN (1999), Kitâbu’l- İber, Muessesetu’t-Târih el-Arabî, V, Beyrut.
İBN İYÂS (1983), Bedâi‘ ez-Zuhûr fî Vekâi‘ ed-Duhûr, yay. Muhammed Mustafa, I/2, Kahire.
İBN KÂDI ŞUHBE (1977), Târîh İbn Kadı İbn Kâdı Şuhbe, yay. Adnan Derviş, I, Dımaşk.
İBN KÂDI ŞUHBE (1997), Târîh İbn Kadı İbn Kâdı Şuhbe, yay. Adnan Derviş, IV, Dımaşk.
İBN ŞIHNE (1873), Ravzat’ul-Menâzır fi Ahbâr el-Evâ’il ve’l-Evâhir, (İbn el-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, IX, Matba‘a Bulak, Kahire 1873)’in hamişinde.
İBN TAGRÎBİRDÎ (1956), en-Nucûm ez-Zâhire fî Mulûk Mısr ve’l-Kahire, Matbaa Dâru’l-Kutub el-Mısrıyye, XII-XIII, Kahire.
KAFALI, Mustafa (1974), “Timur”, İA, XII/2, İstanbul, ss.336-346.
EL-KALKAŞANDÎ (1987), Subh el-A‘şâ fi Sınâ‘at el-İnşâ, yay. Muhammed Huseyin Şemseddin, Daru’l-Fikr, I-XV, Beyrut.
EL-MAKRÎZÎ (1997), Kitâb es-Sulûk li-Ma‘rifeti Duvel el-Mulûk, yay. Mukammed Abdulkadir ‘Atâ, Dâru’l-Kutub el-İlmiyye, I-VIII, Beyrut.
MANZ, Beatrice Forbes (1989), The Rise and Rule of Tamerlane, Camridge.
NAGEL, Tilman (1993), Timur der Eroberer und die islamische Welt des späten Mittelalters, München.
ROEMER, Hans Robert (1989), Persien auf dem Weg in die Neuzeit (Iranische Geschichte von 1350-1750), Beirut.
ROUX, Jean-Paul (1994), Aksak Timur, İslâmın Kutsal Savaşçısı, çev. Ali Rıza Yalt, İstanbul.
ES-SEHAVÎ (tarihsiz), ed-Dav’ el-Lâmi‘ li-Ehl el-Karn et-Tâsi‘, Dâr Mektebetu’l-Hayât, I-XII, Beyrut.
ES-SEYRAFÎ (1970), Nüzhet en-Nufûs ve’l-Ebdan fî Tevârîh ez-Zemân, yay. Hasan Habeşî, Matbaa Dâru’l-Kutub, I, Kahire.
ES-SEYRAFÎ (1971), Nüzhet en-Nufûs ve’l-Ebdan fî Tevârîh ez-Zemân, yay. Hasan Habeşî, Matbaa Dâru’l-Kutub, II, Kahire.
SANDERS, J. H. (1936), Tamerlane or Timur The Great Amir, London.
TOGAN, Zeki Velidî (1932), “Temur Bek’in İslâmiyete Bakışı”, Atsız Mecmua, XIII, ss.7-11.
TOGAN, Zeki Velidî (1972), “Emir Timur’un Soyuna Dair Bir Araştırma”, çev. İsmail Aka, Tarih Dergisi, Sayı 26, ss.75-84.
YÜCEL, Yaşar (1989), Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402), TTK., Ankara.
YÜKSEL, Musa Şamil (2001), El-Makrîzî (Kitâb Es-Sulûk) ve İbn Hacer (Inbâ’ El-Gumr)’de Timur İle İlgili Kayıtlar ve Çağdaşı Arap Tarihçilerine Göre Timur Tasviri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
ZEYDAN, Corci (1976), İslâm Medeniyeti Tarihi, çev. Zeki Megâmiz, I, İstanbul.
***
Tamerlane’s Description According to Arab Historians
Research Assist. Musa Şamil YÜKSEL*
* Ege University, Faculty of Letters / İZMİR
musasamil@yahoo.comAbstract: Although sources about Tamerlane were written in Persian language, contemporary Arabic sources contain important information about him. In this paper Tamerlane’s description according to Arab historians is given. Books of the historians who met Tamerlane and Tamerlane’s contemporary historians are used in order to describe him better in terms of his birth, appearance, personality, daily life and so forth.
Key Words: Turksh history, Tamerlane, Timur, Arab historians, historians of Mamlûk State
***
bilig ♦ Autumn / 2004 ♦ Number 31: 85-126 © Ahmet Yesevi University Board of Trustees
http://www.yesevi.edu.tr/bilig/biligTur/pdf/31/06.pdf