|
RABBANÎ MEKTUB - 266
(Abdulkadir AKÇİÇEK Tercumesi)
266. MEKTUP
MEVZUU: a) Ehl-i sünnet vel-cemaatın görüşlerine göre, bazı mesail-i kelamiyenin beyanı.. Ki bunlar kendisine keşif ve ilham yolu ile zahir olmuştur: zan ve vehim yolu ile değil.
b) Felsefecileri, felsefecilere tabi olanları, zındıkları, sofiyeye benzeyen mülhidleri red..
c) Namazla alâkalı bazı meselelerin beyanı..
d) Tarikat-ı Nakşibendiye'nin medhi.
e) Şarkı-çalgı dinlemeyi, raks meclisinde bulunmayı men etmek..
Ve, bu münasebetle bazı hususların beyanı..
***
NOT : İMAMI RABBANİ Hz. bu mektubu. Mahdumeyn-i Mükerremeyn'e yazmıştır. Yani: Şeyhinin iki oğlu Hace Abdullah'a ve Hace Ubeydüllah'a..
***
Allah'a hamd olsun. Allah'ın Resulüne salâvatlar olsun. Sizlere de dualar ettiğimi bildiririm.
***
Mükerrem Mahdumların malumu olsun ki: Bu Fakir, baştan ayağa muhterem babanızın ihsanına gark olmuştur. Bu Tarikat-ı Aliyye'nin Elif-Ba'sını onda okudum. Yine Tarikat-ı Aliyye'nin sair harflerinin hecesini dahi ondan aldım. Nihayetin bidayete derc edilmesi devletini dahi, onun sohbeti bereketi ile elde ettim.
Ona yaptığım sadakatli hizmet sonunda, VATANDA SEFERİ buldum.
Onun mübarek teveccühünün bereketi ile bu kabiliyeti olmayan Fakir iki buçuk ay gibi kısa bir zaman içinde, Nakşibendiye intisabına ve o büyüklerin has olan huzur ihsanına ulaştı.
Bana az bir müddet içinde hâsıl olan tecellileri, zuhuratı, nurları, levnleri ve lâlevniyeti, lakeyfiyeti nasıl şerh edeyim ve nasıl beyan edeyim?. Bütün bunlar, ona uymakla oldu.
Onun teveccühü bereketi ile; tevhid ve ittihad, ihata, sereyan inceliklerinden bu Fakir'e açılmayan hiç bir incelik kalmadı.. Keza, muttali olunmayan hiç bir şeyde kalmadı.
Bunlardan başka kesrette vahdet müşahedesi, vahdette ise kesret müşahedesi ne zaman olacağı anlatıldı. Zira bu ikisi, anlatılan maarifin mukaddimelerinden ve ilk hallerindendir.
***
Bu büyüklerin has huzuru, Nakşibendiye intisabı yanında: Anlatılan maarifi dile getirmek, şühudun ve müşahedenin alâmetini beyan etmek ne ola ki?. Hatta böyle bir şey, kısa görüşten ileri gelir.. Zira. bu büyüklerin muamelesi cidden çok yüksektir. Hiç bir döneğin ve hilekârın böyle bir şeyle nisbeti olamaz..
Hazret-i şeyhimizden böyle bir büyük devlete erdim ya, bundan yana hiç bir şeyin Hakkını eda edemem.. İsterse, ömrüm boyunca, o yüksek kapının hadimlerinin ayaklarına başımı süreyim..
Kusurlarımdan size ne arz edeyim?. İnfialimden neleri açıklayayım?.
Ancak.. Allah-ü Taâlâ, Hace Hüsameddin Ahmed'i bizden yana hayırlı mükâfatla mükâfatlandırsın.. Bu vazifede bizim için yeterli oldu. O yüce kapıya hizmet işinde himmet kuşağını bağladı.. Bizim gibi kusurluları o vazifeden aldı..
***
Bir şiir:
Olsa dahi fenimin kıl biten her yerine:
Dil, güçsüzüm şükr için binde bir nimetine..
***
Hazret-i Şeyhimizin üstün hizmet kapısını üç kere öpmek şerefe nail oldum. Sonuncusunda şöyle dedi:
— Bedenime zaaf bastırdı. Hayat ümidi de az. Çocukların hallerinden haberdar olmalısın..
Bundan sonra, sizi yanına getirmeyi emretti. O sıralarda siz, süt anaların kucaklarında idiniz.
Bundan sonra, Fakir'e size teveccüh etmeyi emretti. Emrine imtisalen, size teveccüh ettim. Hatta, bu teveccühün eseri zahirde belli oldu..
Bundan sonra şu emri verdi:
— Onların analarına da gıyabı olarak teveccüh et..
Emir icabı olarak, onlara da teveccüh ettim. Ümid edilen odur ki: Onun mübarek huzuru bereketi ile, bu teveccühün semereleri meydana gelir..
Sanmayasınız ki: Onun imtisali gerekli emri unutuldu ve yapılması herhalde lâzım olan vasiyeti için gaflete düşüldü. Hayır, böyle bir şey hiç olmaz. Elbette, bunun için bir işaret ve izin bekliyorum.
İşte şu anda dahi, nasihat yollu fıkralar yazmak istiyorum. Onları akıl kulağı ile dinlemek gerek..
Allah sizleri mes'ud eylesin..
Akıllı olan kimselere ilk farz olan, ehl-i sünnet vel-cemaatın görüşüne göre itikadı düzeltmektir. Zira onlar, fırka-i naciyedir. Allah onların çalışmalarım şükrana lâyık eylesin..
Bunun için, gizli bazı itikada dair meseleleri de beyan edeceğiz..
***
Şunlar m bilinmesi vaciptir:
Allah-ü Taâlâ, mukaddes zatı ile mevcuttur; eşya dahi, Allah-ü Taâlâ'nın icadı ile mevcuttur.
Allah-ü Taâlâ, zatında, sıfatında ve fiillerinde birdir.
İşlerin hiç birinde, hiç kimsenin Allah ile hakikatte bir ortaklığı yoktur. Ne vücutta, ne vücudun gayrında., isim münasebeti, lafız ortaklığı bu bahsin haricindedir.
Allah-ü Taâlâ'nın sıfatı ve fiilleri; zatı gibi, misilden ve keyfiyetten münezzehtir. Bunlarla, mümkinatın sıfatları ve fiilleri arasında hiç bir münasebet yoktur.
Meselâ: Allah-ü Taâlâ'nın ilim sıfatını ele alalım. Bu, onun kadim sıfatıdır. Hakikî manası ile basittir.. Onda bir taaddüd ve çoğalma yoktur, isterse, taallukatın taaddüdü itibarı ile olsun. Zira orada, basit olan bir inkişaf vardır. Ezelî ve ebedî malumat onunla inkişaf etmiştir.
Allah-ü Taâlâ, bu ilmi ile; bütün eşyayı, kendilerine münasip ve zıd olan halleri ile, külliyatını ve cüz'iyatını, onlardan her birine mahsus vakitlerde basit olan bir anda bilir.
Allah-ü Taâlâ, misal olarak şöyle bilmektedir: Şu anda Zeyd mevcut, madum, cenin, sabi, şabb, şeyh, hay, meyit, ayakta, oturmakta, bir yere dayanmış, yan yatmış, gülüyor, ağlıyor, lezzet alıyor, elem çekiyor, aziz, zelil, berzahta, haşirde, cennette, lezzetlere dalgındır.. Bu makamda, taallukun taaddüdü yine yoktur. Zira, taallukun taaddüdü, onların dahi, mütaaddid olmasını ister; zamanların tekessürünü icap ettirir. Halbuki burada basit bir andan başka bir an yoktur.. Taa, ezelden ebede kadar böyle.. Asla onda bir taaddüd yoktur. Zira, Allah-ü Taâlâ üzerine zaman yürümediği gibi, takaddüm ve taahhür dahi yürümemiştir.
Allah-ü Taâlâ'nın ilminin malumatla taalluku olduğunu tesbit ettiğimize göre, bu taalluk dahi bir olur. Bu taalluk ile de, bütün malumat ile mütaallik olur.
İşbu taallukun dahi, keyfiyeti bilinmez; misalden ve keyfiyetten münezzehtir. Tıpkı: İlim sıfatı gibi..
Üstte yapılan tasvirin, uzak görülmesini bir misal getirerek, def edelim; bunun için derim ki:
— Bir şahsın, kelimeyi; birbirinden ayrı kısımları, başka başka halleri, birbirine zıd itibarları ile bir vakitte bilmesi caizdir. Böyle olunca, o kelimeyi o vakitte; isim, fiil, harf, süiâsî, rübaî, mureb, mebni, mütemekkin, gayr-ı mütemekkin, münsarif, gayr-ı münsarif, marife, nekre, mazi, müstakbel, emir ve nehiy olarak bilir.
Üstte anlatılan mana açısından, o şahıs şöyle diyebilir:
— Bütün bu kısımları ve itibarları kelime mertebelerinde, bir vakitte tafsilatı ile görmekteyim..
Onun böyle demesi de yerindedir.
Üstte anlatılan mana açısından bakılınca: Bütün zıdlar, mümkin mertebesinde olan bir şahsın ilminde olduğu tasavvur edilir.. Peki, Vacib Taâlânın ilminde daha önce anlatıldığı gibi olması nasıl uzak görülür?. En yüksek mesel Allah'ındır.
Şunun bilinmesi gerekir ki: Her nekadar burada zıddiyet suret olarak var ise de, lâkin hakikatte aralarında zıddiyet yoktur. Şöyle ki: Eğer Allah-ü Taâlâ, Zeyd'i bir anda mecud ve madum olarak biliyorsa, ancak bunu şu anda şöyle bilmektedir: Zeyd, hicretten bin sene sonra mevcud olacaktır. Daha önceki ademi de (yani: Yokluğu) bu muayyen seneden evveldir. Bundan sonra ona gelecek adem ise.. bin yüz sene sonradır. Bu durumda, zaman değiştiği için aralarında bir zıddiyet yoktur. Sair hallerde dahi, bu kıyas sürdürülebilir. Anlamaya çalış..
***
Üstte yapılan tahkikten anlaşılıyor ki: Allah-ü Taâlâ'nın ilmine mütagayyir cüz'iyata taalluku ile tagayyür şaibesi düşmemiştir. Felsefecilerin sandığı gibi, onda bir hüdus zannı tevehhüm edilemez. Zira tagayyür, ancak şu takdirde tasavvur edilir: Allah-ü Taâlâ'nın ilmi, birine taalluk ettikten sonra, diğerine taalluk ederse.. Ama Allah-ü Taâlâ'nın ilmi, hemen herşeye bir anda taalluk eder. Böyle olunca, onda tagayyür ve hüdus tasavvur edilemez. Bu durumda taallukatın müteaddid olmasına da hacet yoktur ki, tagayyür ve hudus bulunsun; o taallukata raci olsun; ama ilim sıfatına değil., Tıpkı: Bazı mütekelliminin, felsefecilerin şüphesini def etmek için yaptığı gibi..
Evet.. Malumat canibinde, taallukatın müteaddid olduğunu isbat ettiğimiz zaman, bunun yeri vardır.
***
Allah-ü Taâlâ'nın kelâmı da böyledir; basit bir birdir. Allah-ü Taâlâ, bu bir kelâmla konuşur. Hem de ezelden ebede kadar.
Eğer bir emir varsa, ondan neş'et eder. Eğer bir nehiy varsa ondan neş'et eder. Eğer verilen bir malumat varsa., ondan alınmıştır. Öğrenilecek bir durum varsa, ondan alınmıştır Eğer bir temenni varsa, yine ondan istifade edilir. Eğer bir rica varsa, yine ondandır.
Bütün indirilmiş olan kitaplar, gönderilen sahifeler. o kelâm-ı basitten bir varakadır.
Tevrat ondan tenassuh etmiştir.
İncil, lafız suretlerini ondan almıştır.
Zebur, ondan yazılmıştır.
Kur'an-ı Azimüşşan dahi ondan inzal buyurulmuştur.
Bir şiir:
Elbet İlâh Mevlâmızın kelâmı vahid; Haktır, lâkin oldu nüzulde müteaddid..
***
Allah-ü Taâlâ'nın fiili de birdir. Bütün bu yapılanlar, o bir fiil ile mevcuddur. Şu âyet-i kerime bu manaya işarettir:
— «Emrimiz ancak birdir; gözle bir işaret gibi..» (54/50)
Öldürmek ve diriltmek bu fiile bağlıdır.
Elem vermek, nimet ihsan etmek, yine bu fiille olmaktadır.
Var etmek, yok etmek, yine bu fiilden naşidir.
Burada dahi, fiile taallukatm taaddüdü isbat edilemez. Bütün geçmiş ve gelecek mahlukat, kendilerine mahsus olan vakitlerde bir taalluk ile mevcud olmuşlardır.
Anlatılan taallukun dahi, keyfiyeti meçhul olup misli yoktur. Tıpkı: Allah-ü Taâlâ'nın kendi fiilinde olduğu gibi.. Zira, keyfiyetten münezzeh olana, belli bir keyfiyetin yolu yoktur.
Sultanın ihsanını, ancak sultanın taşıyıcıları taşıyabilir.
Eş'ari, Yüce Sultan Hakkın fiiline muttali olmadığı için: Tekvin sıfatının ve Yüce Allah'ın ef'alinin hüdus olduğunu söyledi. Amma anlayamadı ki: Bu hadisat, Yüce Allah'ın ezelî fiilinin eseridir; fiillerinin kendisi değildir.
Bazı sofiyenin tesbit ettiği dahi bu kabildendir. Yani: Tecelli-i efal olarak.. Ki o: Bu yerde, mümkinatın fiilleri aynasında, Fail-i Hakikî'nin fiilinden başka bîr şey görmez.. Bu tecelli dahi, Sübhan Hakkın fiil eserlerinin tecellisidir; fiilinin kendi tecellisi değil. Zira, Yüce Hakkın fiili, misalden ve keyfiyetten münezzeh olup zatı ile kaim ve kadimdir. Onun için:
— Tekvin..
Denir ki; muhdesatın aynaları onu alamayacağı gibi: mümkinatın mazharlarında dahi, onun bir zuhuru yoktur.
Bir şiir:
Bu dar suret kabına mana mı sığar;
Yadlar kulübesinde sultan ne arar?.
***
Fakir'e göre: Tecelli-i ef'al ve tecelli-i sıfat, tecelli-i zat olmadan tasavvur edilemez. Fiillere ve sıfatlara; Hazret-i Zat'tan ayrılmak asla yoktur ki: Tecelli-i zat olmadan onların tecellileri tasavvur edilsin.
Yüce Mukaddes Zat'tan ayrılan, ef'al ve sıfatın zılâlidir. Böylece, o ayrılan, fiillerin ve sıfatın zılâl tecellisi olmaktadır; fiillerin ve sıfatın tecellisi değildir. Amma, bu kemali, herkesin idrâki alamaz..
— «Bu, Allah'ın fazlıdır; onu.dilediğine verir. Ve Allah, büyük fazlın sahibidir.» (62/4)
***
Biz, yine asıl söze dönelim.. Deriz ki:
— Allah, hiç bir şeye hülûl etmediği gibi; hiç bir şey dahi ona hülûl etmiş değildir.
Amma, Allah-ü Taâlâ eşyayı ihata etmiştir; onlara bir yakınlığı, bir beraberliği vardır. Ne var ki; bu ihatayı, bu yakınlığı, bu beraberliği kısa anlayışımızla idrâk edemeyiz. Böyle bir kısır anlayış onun şanına lâyık değildir. Her ne şey ki, keşif yolu ile idrâk edilir Yüce Allah, o şeyden münezzehtir. Çünkü: Yüce Hakkın zat, sıfat ve ef'alinden yana; mümkinatın cehalet ve hayretten başka bir nasibi yoktur.
Hasılı: Gaybe İman edip, inkişaf edip meşhud olanı:
- LÂ.. (Yoktur, değildir, olamaz..)
Kelimesi ile nefyetmek gerekir..
Bir şiir:
Nasıl nasıl avlasın bir kimse ankayı;
Bu işten geri dur, bırakıp yorulmayı.
Hazret-i Şeyhimizin mesnevisinden şu beyt, bu makama münasiptir:
Bu saha yücelikte yüce; Dikkat, visal tamahı nice?
***
İnanıyoruz ki: Allah-ü Taâlâ, eşyayı ihata etmiştir; eşyaya yakınlığı vardır; onunla beraberdir. Lâkin, onun ihatasının, yakınlığının ve beraberliğinin manasını ve nasıl olduğunu bilemeyiz.
İlmi olan ihata ve beraberlik müteşabih tevilâtındandır; bu manada söz budur. Amma, biz onun taviline kail olanlardan değiliz.
Allah-ü Taâlâ, hiç bir şeyle asla ittihad etmemiştir. Hiç bir şey dahi, asla onunla ittihad etmiş değildir.
Bazı sofiyenin, ittihad vehmi veren ibarelerinden muradları başkadır. Çünkü, onların muradları ittihad vehmi doğurur. Burada, onların şu sözlerini murad ediyorum:
— Fakr hali tamam olunca, o Allah olur.
Bunun manası, daha çok şudur:
— Fakr hali tamama olur; sırf izmihlal, katıksız bir silinme meydana gelirse., o zaman, baki kalan Allah-ü Taâlâ olur.
Zira, böyle bir şey küfür ve zındıklıktır. Allah-ü Taâlâ, zalimlerin vehmettiği şeyden çok çok yücedir. Hazret-i Şeyhimiz şöyle dedi:
— Enel-Hak.. İbaresinin manası:
— Ben Hakkım.
Demek değildir. Bunun asıl manası şudur:
— Ben madumum, Hak mevcuttur.
Sübhan Hakkın zatında, sıfatında, fiillerinde tagayyür ve tebeddül yolu yoktur.
Kâinatın hadiseleri ile; zatında, sıfatında, ef'alinde tagayyür olmayan; Yüce Zat, Sübhandır.
Sofiye-i vücudiyenin isbata çalıştığı tenezzülât-ı hamse, vücup mertebesinde tagayyür ve tebeddül eden kabilden değildir. Zira, öyle bir sözün isbatı küfürdür ve dalâlettir. Elbette, bu tenezzülâtı, zuhurat mertebelerinde Yüce Hakkın kemali olarak itibar etmişlerdir. Hem de, onun zatına, sıfatına ve fiillerine bir tagayyür ve tebeddül düşürmeden..
Allah-ü Taâlâ, mutlak ganidir. Hiç bir şeye asla muhtaç değildir. Hem de işlerin hiç birinde., ne zatında, ne sıfatında, ne de fiillerinde. Allah-ü Taâlâ, vücudda muhtaç olmadığı gibi, zuhurda dahi, muhtaç değildir. Bazı sofiyenin söylediği:
— Allah-ü Taâlâ, isimlerinin ve sıfatlarının kemalâtının zuhuratında bize muhtaçtır.
Cümleden anlaşılan mana, Fakir'e cidden giran gelmektedir. Bu manada itikadım şudur:
Mahlukatın yaratılmasından, mevcudatın icadından maksad, kendilerine kemalât husulüdür. Yüce ve Mukaddes Zat'a ait olan bir kemal husulü değildir. Nitekim şu âyet-i kerime, bu manayı teyid eder:
— «Cinni, insi bana ibadet etmeleri için yarattım.» (51/56)
Yani: Bana karşı irfan sahibi olsunlar diye.. Bu manaya göre: Cinnin ve insin yaratılmasından maksad; kendilerinde marifetin husule gelmesidir. Bu da, onların kemalidir. Yüce Mukaddes Sübhan Hakka ait bir iş değildir.
Bir kudsî hadiste belirtilen:
— «Halkı bilinmem için yarattım.»
Manası şu demektir:
— Onların marifetleri için..
Amma şu demek olmaz:
— Sübhan Hak maruf olsun.. Onların marifeti ile, kendisine kemal hâsıl olsun..
Allah-ü Taâlâ, böyle bir manadan yana çok çok yüceliğin sahibidir.
Allah-ü Taâlâ, bütün noksan sıfatlardan münezzeh ve müberradır. Hatta, hüdus namını almaktan da.. Bir cisim değildir. Bir cisme, mekâna, zamana da bağlı değildir.
Bütünüyle kemal sıfatları Yüce Allah'ındır. Onlardan sekizi, Yüce Zat varlığı üzerine zaid olarak vardır; şunlardır: Hayat, ilim, kudret, irade, basar, sem', kelâm, tekvin.. (Sırası ile şu manayadır. Canlı olmak, bilmek, güçlü olmak, dilemesi olmak, görmek işitmek, konuşmak, kâinatı yaratmak..)
Bu sekiz sıfat hariçte mevcuttur. Amma, ilimde, zat üzerine zaid bir vücudla mevcut, hariçte dahi ayniyle mevcut değildir. Meselâ bazı sofiyenin zanna kapılıp şöyle dediği gibi değildir:
Taakkulde gayrıdır Sıfatı Hak zatın; Lâkin taHakkukta aynıdır zat sıfatın..
Zira, böyle bir şey, hakikatta, sıfatı nefyetmektir.
Mutezile ve felsefeciler misali, sıfatı nefyedenler de ilmî tegayüre ve haricî ittihada kaildirler. Bunlar, ilmî tagayürü inkâr etmedikleri gibi, şöyle de demiyorlar:
— İlim mefhumu, zat mefhumunun aynıdır veya kudret, irade mefhumunun aynıdır.
Hatta şöyle diyorlar:
— Harici vücud itibarı ile aynıdır.
Ne var ki, bu durumda, harici vücudun tegayürüne itibar etmemeleri sebebi ile, sıfatları nefyedenler zümresinden çıkamıyorlar. İtibarî olarak tegayüre kail olmak, yani:
— Mefhum ve taakkul cihetinden.
Demek istiyorum, onlara hiç bir fayda sağlamaz. Yani: Bilindiği gibi..
Allah-ü Taâlâ, kadimdir, ezelidir. Allah-ü Taâlâ'dan başkası için, bir kıdem ve bir ezeliyet yoktur.
Kendilerine güvenilir kimselerden hemen herkes bu hükümde birleşmişlerdir. Buna göre bir kimse:
— Allah-ü Taâlâ, kadim va ezelî değildir.
Derse, küfre düşmüş olur. Bu mana icabı olarak, İmam-ı Gazali Rh. İbn-i Sina'nın ve Farabî'nin kâfir olduklarına kail olmuştur. Hatta bunlara benzeyen diğerlerinin de.. Zira bunlar: Akılların, nefislerin, heyulanın, suretin kadim olmalarına kail olmuş, semaların dahi, içindekilerle birlikte kadim olduklarını söylemişlerdir.
Hazret-i Şeyhimiz, Allah sırrının kudsiyetini artırsın; şöyle anlattı:
Şeyh Muhyiddin b. Arabî, kâmil zatların ruhlarının kıdemine kaildir. Bu kelâmı, zahirî manasından alıp tevile götürmeli. Taki: Ehl-i milel icmama aykırı düşmeye..
***
Allah-ü Taâlâ, kadirdir, muhtardır. İcab şaibesinden münezzehtir. Istırar zannından dahi, beridir.
Ahmak felsefeciler, Vacib Taâlâ'dan ihtiyarı atıp, icabı isbata çalıştılar. (Yani: Tercihe Hakkı olmadığını, belli şeyleri yapmaya Mecbur olduğunu kabul ettiler.) Bunu da: Kemal icabıdır..
Şeklindeki bir zanna kapılarak yaptılar..
Bu sefihler, Vacib Taâlâ'yı muattal ve mühmel kıldılar. Yeri ve semaları yaratan Yüce Zat'tan:
— Yaratılmış olanlardan başka bir şey sudur etmemiştir. Dediler. Bu söz dahi, onlardan icab sebebi ile çıkmıştır. Ayrıca bunlar, yaratılmışların varlığını akl-ı faale (bir bakıma mcieke kesb eden akıla) bağlamışlardır. Bu tür akıl dahi, vehimlerinden başka bir yerde sabit olmadığı gibi, kendilerine yaptığı bir şey de yoktur. Onların fasit inançlarında Yüce Sübhan Hakka karşı bir alâka dahi yoktur. Bunun için de, mustar kaldıkları zaman, akl-ı faale iltica ederler; asla Yüce Sübhan Hakka müracaat etmezler. Zira onların fasit zanlarına göre; Yüce Sübhan Hakkın hadiselerin meydana gelmesinde bir dahli yoktur. Fasit zanlarına göre: Hadiselere icad eden, o akl-ı faaldir.
Onların bu fasit zanlarına göre: Akl-ı faale dahi müracaat etmemeleri gerekir; zira onun da, belâlarını def etmekte bir ihtiyarı yoktur.
Bu şakiler, fesatta ve ahmaklıkta, dalâletteki fırkaların tümünden ileridirler. Zira, küffar, Allah-ü Taâlâ'ya iltica eder; belânın defini ondan taleb ederler. Amma, bu sefihler öyle değildir.
Diğer dalâlette kalan erbab-ı belâhet fırkalara nazaran, bunlarda iki şey fazladan vardır:
BİRİNCİSİ: Ahkâm-ı münzeleyi inkâr eder kâfir olurlar. Peygamberlerin haberlerine inatlasın düşman olurlar..
İKİNCİSİ: Tehlikeli maksat ve taleplerinin isbatı için, batıl şahid ve deliller uydurup fasit mukaddimeler tertip ederler..
Maksatlarının isbatı için, bunlardan sudur eden fesat, asla hiç bir sefihten sudur etmemiştir.
Şöyle ki: Bunlar, işlerin oluşunu, semaların ve yıldızların harekeline ve vaziyetlerine bağlamışlardır. Halbuki semalar ve yıldızlar, bütün vakitlerde mustarip ve mütaharriktirler. Böylece, gözlerini, semaları yaratandan, yıldızlan icad edip hareket ettiren ve kendi işlerini dahi tedbir eden Yüce Zat'tan yummuşlardır. Hadiselerin oluşunu. Yüce Zat'a dayandırmayı uzak bulmuş, ondan yüz çevirmişlerdir.
Bunların, akıldan uzaklığı o kadar çok ki!. Bunların hizlanda kalışları, saadetten mahrum oluşları o kadar şaşırtıcı ki!..
Bunlardan daha sefihi ve daha ahmakı dahi, onları zeki ve erbab-ı fatanet sayanlardır.
Bunların muntazam ilimleri arasında hendese ilmi vardır. Bu dahi, anlatılan manada bir şey vermez; geçerli bir yanı da asla yoktur.
Üçgen şeklin toplamı, üç dik çizginin ikisine müsavi olması, ne şeye lâzım olur ve faydası nedir?.
Canları mesabesinde tuttukları şekl-i arusî ve şekl-i memuni hangi garaza bağlıdır?.
Tıp ilmi, nücum ilmi, ahlâkı güzelleştirmek ilmi, bunların en şerefli ilimleri arasında sayılır. Amma, bunların her biri geçmişte gelen peygamberlerin kitaplarından aşırılmıştır. Resulûllah efendimize ve onlara salât selâm.. Bunlarla, batıl işlerini terviç ettirmeye girişmişlerdir.
Nitekim, İmam-ı Gazali Rh. Elmünkızü mined-dalâl adlı eserinde bunları sarahaten anlatmıştır.
Delillerde ve burhanlarda, şeriat ehli ve peygamberlere tabi olanların yanılması pek zararlı olmaz. Zira, bunların esas işlerinin dayanağı, peygamberlere mü'cabaattir. Zira bunlar ancak, delilleri ve burhanları; yüksek taleplerini isbat için getirirler ki bu: Teberru yolludur. (Yani: Hiç de kendilerine böyle bir şey vacip değildir.) Halbuki, onlara yeterli olan, o büyük zatlara uymaktır.
Bu şakilere gelince, boyunlarını uymak bağından sıyırdılar; delillerle de isbat yoluna saptılar. Böylelikle de, hem dalâlette kaldılar; hem de başkalarını dalâlete sürüklediler..
Eflatun, bu hizlanda kalanların en büyükleri idi. İsa'nın a.s. daveti kendisine ulaştığı zaman, şöyle dedi:
— Bizler, hidayeti bulmuşuz; bize hidayet edecek kimseye ihtiyacımız yoktur.
— (Yahut şöyle demiştir:
— Biz tehzip olmuş (pâklenmiş) kimseleriz; bizi tehzip edecek kimseye ihtiyacımız yoktur.)
Bu ne sefihlik, bu ne şekavet!. Şu cihetten ki: Bir şahsı duyuyor ki; ölüleri diriltiyor, anadan doğma körün gözünü açıyor, abraş illetine tutulanı iyi ediyor. Bütün bunlar da, onların hikmetlerinin dışındadır. Bununla beraber, üstteki cevabı veriyor. Hem de hiç görmeden, halini inceleyip anlamadan, siretini mülâhaza etmeden.. Böyle biri ise., inadın ve sefahetin bütünüyle kendisinde bulunmasından ileri gelir..
Bir şiir:
Sefihliktir felsefe ekseriyetle, hem de;
Tümü, zira her hüküm ekseriyetedir de..
Allah-ü Taâlâ, onların kötü itikadlarının zulmetinden bizleri kurtarsın..
***
Oğlum Muhammed Masum, bugünlerde, Şerh-i Mevakıf'den Mebhas-i Cevahiri tamamladı. Dersi esnasında, bu sefihlerin kabahatlerini izah etti. Bunun için, çok faydalar terettüb etmiştir.
Bir âyet-i kerime meali:
— «Allah'a hamd olsun ki: Bizi buna kavuşturdu. Allah bize hidayet etmeseydi; biz buna kavuşamazdık. Rabbımızm resulleri gerçeği getirdi.» (7/43)
***
Muhyiddin b. Arabi'nin, Allah sırrının kudsiyetini artırsın: ibareleri de icaba nazırdır. Kudret manasında, felsefecilerle bir uyar tarafı vardır. Şöyle ki: Kadir Muhtar zat için, bir şeyi terki sağlıklı görmez. Fiil tarafının lüzumlu olacağına inanır. Şaşılacak durum şu ki: Şeyh, keşif nazarında, makbullerden görülmektedir.
İlimlerinin pek çoğu, ehl-i hak görüşlerine muhalif olup doğrunun gayrı hata zuhur eder. Amma, herhalde, keşfe dayalı hatada mazur olmalıdır, îçtihaddaki hata misali, ondan ayıplama kalkmalı: ayıplanmamalıdır.
Bu, Fakir'e has olan Şeyh Muhyiddin b. Arabi Hakkındaki itikaddır. Kendisinin, makbullerden olduğuna itikad ediyorum. Ama muhalif ilimlerini, hata ve zararlı görüyorum.
Bu taifeden bir kavim, Şeyh Muhyiddin b. Arabi'ye atmaktadırlar ve onu bütün ilimlerinde hatalı bulmaktadırlar.
Bu taifeden bir başka cemaat ise.. Şeyh Muhyiddin b. Arabi'ye uymayı tercih edip onu bütün ilimlerinde isabetli itikad ederler. Delillerle, şahidlerle haklı olduğunu isbata çalışırlar.
Hiç şüphe yok: Her iki taraf da, onun Hakkında ifrat ve tefrit tarafını seçmişlerdir. Orta halli olmayı bırakmışlardır; ondan ayrılmışlardır.
Şeyh Muhyiddin b. Arabî, makbul velîlerden olduğu halde, keşfe dayalı hata sebebi ile nasıl reddedilir?.
Savaptan uzak, ehl-i hak görüşlerine aykırı olan ilimleri, katıksız bir şekilde uyularak nasıl kabul edilir?.
Bu hususta hak olan orta halli olmaktır. Ki Allah-ü Taâlâ, ihsanı ve keremi ile beni muvaffak eylemiştir.
Evet..
Bu taifeden büyük bir topluluk, Şeyh Muhyiddin b. Arabi ile, vahdet-i vücud meselesinde müşterektir.
Her ne kadar Şeyh'in bu meselede kendine has bir tarzı var ise de, sözün aslında onlar beraberdirler.
Bu mesele dahi, her nekadar ehl-i Hakkın inançlarına aykırı ise de, lâkin bir tevcih tevil yanı vardır. Onunla bir birlik kurulabilir.
Bu Fakir, Allah'ın inayeti ile, Hazret-i Şeyhimizin rübaiyet şerhinde bu meseleyi, ehl-i hak itikadına mutabık getirdi; aralarını birleştirdi ve iki tarafın niza halinde olduklarını lafza aktardı. Her iki tarafın da şek ve şüphelerini halletti. O kadar ki: O meselede, şek ve şüphe yeri kalmadı. Bu durum, oraya bakanlara gizli bir şey olmaz.
Bilinmesi gerekir ki;
Bütünüyle mümkinat ki: Cevherleri, arazları, cisimleri, akılları, nefisleri, felekleri, unsurları ite, bir Kadir Muhtar Zat'ın yaratmasına dayanmıştır. O Yüce Zat: Bunları ketm-i ademden bu vücud meydanına çıkarmıştır.
Bunların tümü, icad işinde nasıl Yüce Hakka muhtaç iseler: aynı şekilde, beka işinde dahi o Sübhan Zat'a muhtaçtırlar.
Allah-ü Taâlâ sebeplerin ve vasıtaların varlığını, kendi fiilinin yüzüne bir peçe yaptı. Hikmeti dahi, kudretine kubbeler eyledi. Amma, sebepleri, kendi fiilinin sübutuna delil, hikmeti dahi, kudretinin varlığına bir vesile kıldı.
Basiretleri, peygamberlerin mütabaat sürmesi ile sürmelenen erbab-ı fetanet bilirler ki: Sebepler ve vesileler vücutta Allah-ü Taâlâ'ya muhtaçtırlar ve onlara, Allah-ü Taâlâ'dan gelen ve onunla olan bir sübut ve kıyam vardır.
Ve.. Onlar hakikatta sırf cemadat iken, kendi gibi bir başka şeye nasıl tesir edebilirler?. Nasıl bir hadise olarak, icad edip meydana getirirler?. Elbette, bu sebeplerin ötesinde bir Kadir Zat var ki, o şeyi icad eder ve ona lâyık olan kemalâtı verir.
Görmez misin ki.. Akıllı olan kimseler, sırf cemad olan bir şeyden bir fiil gördükleri zaman, zihinleri, ondan geçip onun asıl failine ve muharrikine intikal eder:
Zira onlar bilirler ki: Bu fiil, o cemadın havsalasında olan bir şey değildir; elbette onun ötesinde, bu fiilin bir mucidi vardır.
Akıllı zatlar katında, cemad olan şeyin bir fiili, Fail-i Hakikî'nın fiiline bir peçe olamaz. Hatta o fiilin, sudur yerinin cemadiyet olması dahi, Fail-i Hakikî'nin varlığına bir delil olur.
Bu mana böyledir..
Evet..
Cemadatın fiili, Fail-i Hakiki'nin fiiline bir nikahtır; ama eblehin nazarında.. Gabavetinin tam oluşundan, bu fiilin ondan suduru dolavısı ile, onu kudret sahibi sanır ve Fail-i Hakikî'ye karşı kâfir olur.
Bir âyet-i kerime meali:
«Çoğu onunla hidayet bulduğu gibi, çoğu da onunla dalâlete düşer.» (2/26)
Üstte anlatılan bilgi, nübüvvet kandilinden alınmıştır: herkesin anlayışı onu kavrayamaz. Bunun için görürsün ki: Bir taife; kemali sebeblerin kaldırılmasında ve eşyanın Sübhan Hakka bağlanmasında bilirler. Hem de başta ve sebeplere tavassut etmeden.. Ama anlayamazlar ki: Sebepleri kaldırmak, zımnında sayısız yararlı işler bulunan hikmeti kaldırmaktır.
Bir âyet-i kerime meali: .
— «Rabbimiz, sen bunu batıl olarak yaratmadın..» (3/191)
Nasıl böyle olmasın ki; peygamberler dahi bu sebeplere riayet ederlerdi. Bu riayetle beraber, işlerini Sübhan Hakka ısmarlarlardı.
Nitekim, Yakub a.s. göz değmesini düşünerek, çocuklarına vasiyet edip şöyle dedi:
— «Ey oğullarım, bir kapıdan girmeyiniz ayrı ayrı kapılardan giriniz.» (12/67)
Onda sebeplere karşı bu riayet var iken, işini Hakka ısmarlayıp şöyle dedi:
— «Allah'tan gelen biç bir şeyi sizden alamam; hüküm ancak Allah indir. Ona tevekkül ettim; tevekkül edenler, ancak ona tevekkül etsinler.» (12/67)
Sübhan Allah, onda görünen bu bilgiyi tasvip etti; güzel buldu ve zatına bağlayıp şöyle buyurdu:
— «Şüphesiz o, kendisine öğrettiğimiz şey için ilim sahibi idi. Lâkin, insanların pek çoğu bilemezler.» (12/68)
Ayrıca Sübhan Hak, Kur'an-ı Mecid'inde Resulûllah S.A. efendimize yaptığı şu hitapla dahi, sebeplerin tasavvutuna işaret etmiştir:
— «Ey Peygamber, sana ve sana tabi olan müminlere Allah yeter.» (8/64)
***
Şimdi söz, sebeplerin tesirine geldi.
Caizdir ki: Allah-ü Taâlâ, bazı vakitlerde, sebeplerde tesir halk eyleye.. o dahi bu şekilde müessir ola..
Yine caizdir ki: Allah-ü Taâlâ. bazı vakitlerde onlarda tesir halk etmeye., zarurî olarak, onlarda hiç bir tesir terettüb etmeye..
Nitekim, bu manayı biz, bazı vakitlerde müşahede etmekteyiz..
Bazı sebeplere, dolayısı ile meydana geldikleri şeylerin vücudu terettüb eder. Bazı zamanlar dahi, onlardan yani hiç bir eser zahir olmaz.
Sebeplerin tesirini mutlak surette inkâr etmek, inaddır. Tesire kail olmalı ve itikad etmeli ki: Bu tesirin meydana gelmesi, sebebin vücudu gibi, Sübhan Allah'ın icadıdır.
Bu meselede, Fakirin görüşü budur; en iyisin Sübhan Allah bilir.
***
Üstte anlatılan beyandan anlaşıldı ki: Sebeplere yapışmak, tevekküle münafi değildir. Tıpkı: Nakıs olanların sandığı gibi.. Elbette, sebeplere yapışmak, tevekkülün kemalidir. Zira, Yakub a.s. sebeplere riayet üzerine tevekkülü itlak eyledi. Hem de, işleri Hakka ısmarlamak sureti ile.. Ki şöyle dedi:
— «Ona tevekkül ettim; tevekkül edenler ancak ona tevekkül etsinler..» (12/68)
***
Allah-ü Taâlâ, hayrı da, şerri de iradesi ile murad eder; her ikisinin de yaratıcısıdır. Lâkin, hayra rızası vardır; şerre de rızası yoktur.
İrade ile rıza arasında ince bir fark vardır. Sübhan Allah, bu fark yolunu, ehl-i sünnete hidayet eylemiştir. Sair fırkalar, bu fark yolunda hidayet bulamadıkları için, dalâlette kalmıştır. Bu manadan olmak üzere, Mutezile şöyle demiştir:
— Kul, fiilinin halikıdır.
Böylelikle, küfürün ve masiyetlerin icadını kula bağlamıştır. Şeyh Muhyiddin Ks. ve ona tabi olanların kelâmında dahi şu mana anlaşılıyor:
— İman, Hadi isminin gereğidir; keza yararlı ameller de.. Küfür ise.. Mudili isminin gereğidir; keza masiyetler de..
Bu kelâm, ehl-i Hakkın üzerinde durduğu manaya aykırıdır. Ve bunda, icaba meyil vardır; zira, onun menşei rıza oluyor.. Tıpkı:
— Doğmak güneşin gereğidir..
Dendiği gibi..
***
Allah-ü Taâlâ, kullarına kudret ve irade vermiştir. İhtiyarları ile, kudrete ve iradeye göre fiilleri işlerler.
Fiillerin yaratılması, Allah-ü Taâlâ'ya bağlanmıştır; onların Kesbi ise., kullara bırakılmıştır.
Sübhan Allah'ın âdeti şöyle cereyan eder:
Kul bir şeyi yapmak istediği zaman, onun sebeplerine teşebbüs edince, Allah-ü Taâlâ'nın yaratması o yapılacak işe taalluk eder.
Eğer o fiilin kuldan süduru kasdı ve ihtiyarı ile olmuşsa., ona taalluk eden şunlardır: Medih, zemm, sevap, ikap..
— Kulun ihtiyarı zaiftir.
Şeklinde söylenen cümleye gelince.. Eğer bundan murad:
— O, Allah'ın iradesine nisbetle zaiftir.. Demeğe geliyorsa., bu doğrudur. Şayet:
— Emr olunduğu fiili yapmaya yeterli değildir.
Demeğe geliyorsa., böyle bir şey sahih olmaz. Zira, Allah-ü Taâlâ, hiç bir kula, gücünün yetmeyeceği şeyi teklif etmez. Hatta, Allah kolaylığı murad eder; zorluğu murad etmez..
Bu bapta asıl söz şu ki:
Muvakkat fiile, ebedî ceza verilmesinin hikmeti.. Yüce Hakkın takdirine ve ilmine göredir. Allah-ü Taâlâ, muvakkat küfür üzerine gelen muhalled ceza için şöyle buyurdu:
— «Uygun bir ceza..» (78/26)
Aynı şekilde, daimî lezzetleri dahi muvakkat iman sebebi ile verdi; ona müretteb kıldı. Bu manada da bir âyet-i kerime şöyledir:
— «Bu, mutlak galib, herşeyi Hakkı yi e bilen Allah'ın takdiridir.» (36/38)
Lâkin, Allah-ü Taâlâ'nın ihsan ettiği başarı ile biliyoruz ki:
Allah-ü Taâlâ'ya nisbetle küfrü tercih etmek; hem de o, zahir ve batın nimetlerin sahibi, yerin ve semaların yaratıcısı, her ne çeşit kemal ve azamet varsa, onun için sabit olduğu halde., iktiza eder ki: Bu küfrün cezası en şiddetli ikap, cehennemde dahi ebedî kalmak ola..
Böyle şanı büyük nimet ihsan eden Zat'a iman edip onu tasdik etmek dahi öyledir. Bütün şeytanın, nefsin sıkıntısı, sair kevnî şeylerin mümanaatı varken., bu durumda ister ki: Bu imamn mükâfatı dahi, mükâfatların en faziletlilerinden ola.. Bu dahi, cennetlerde nimetlere ve lezzetlere dalıp ebedî kalmaktır.
Meşayihten bazısı şöyle demiştir:
— Cennete girmek, hakikatta Yüce Hakkın fazlına kalmıştır, imana bağlı olması şu manaya göredir ki; amellerin mükâfatı daha lezzetli ola..
Fakir'e göre de, mana şudur:
Cennete girmek imana bağlıdır. Lâkin iman dahi; Mennan Zat'in fazlı, kerem ve ihsan sahibinin karşılıksız bir iyiliğidir.
Cehenneme girmek ise., küfre bağlıdır. Küfür dahi, nefsin nevasından ve tuğyanından gelir,. Bu manada şu âyet-i kerime vardır:
— «Sana isabet eden iyilik Allah'tandır; sana isabet eden kötülük ise.. nefsindendir..» (4/79)
Şunun bilinmesi yerinde olur ki: cennete girmek imana bağlıdır Hakikatte, imana tazim, kendisine iman edilen Yüce Zat'a olan bir tazimdir. Bunun için de, böyle kadri azim bir ecir terettüp eder.
Cehenneme girmek dahi, küfre bağlıdır. Bu dahi küfrü tahkir içindir. İmana nisbetle, küfre düşenin noksanlığını belirtmektir. Dolayısı ile, böyle daimî bir ceza terettüb etmiştir.
Bu görüş, bazı meşayihin sözü hilâfına olup o, böyle bir incelikten halidir.
İman için, anlatılan şekil, küfrün muadili olan cehenneme girmekte yürümez. Zira cehenneme girmek, hakikatte küfre bağlıdır.
Bu hususta, doğruyu ilham eden Sübhan Allah'tır.
Müminler, âhirette cennet içerisinde, Sübhan Hakkı göreceklerdir. Hem de cihetsiz, misilsiz ve benzersiz..
Ehl-i sünnetin dışında, kitaplısı, kitapsızı, bütün fırkalar bunu inkâr ettiler. Zira onlar, cihetsiz ve şekilsiz olarak rüyete cevaz vermiyorlar..
Hatta Muhyiddin b. Arabi, uhrevi rüyet tenezzülünü, neshedip surî tecelliye indirdi. Bundan başka tecelliyi dahi caiz görmüyor.
Hazret-i Şeyhimiz, bir gün, Şeyh Muhyiddin b. Arabi'den naklen şöyle dediğini anlattı:
— Eğer Mutezile rüyeti tenzih mertebesi ile kayıtlamamış olup teşhibe kail olsalardı; rüyeti dahi bu tecellinin aynı olarak tasavvur etmiş olsalardı, asla rüyeti inkâr etmezlerdi ve onu muhal görmezlerdi. Yani: Onların, rüyeti inkâr etmeleri, cihetsiz ve keyfiyetsiz olduğu içindir. O da, bu tecellinin hilafınadır. Çünkü cihet ve keyfiyet bunda mülâhaza edilmiştir.
Şu gizli kalan bir şey değildir ki: Uhrevi rüyeti, surî tecelliye indirmek, hakikatta onu inkâr etmektir. Burada anlatılan suri tecelli, her nekadar, dünyaya ait surî tecellilere mugayir ise de, Yüce Hakkın da rüyeti değildir.
Bir şiir:
Müminler onu görecek, yeliyet muhal;
Ne idrâk vardır, keza ne de darbı misal..
***
Peygamberlerin gönderilmesi, âlemlere rahmettir. Onlara salât ve selâm..
Eğer bu büyüklerin vasıtalığı olmasaydı; Vacib'ül-vücud Hakkın zatına vasıtasını bilmeyi kim bize delâlet edecekti?.
Şanı Yüce Mevlâ'nın razı olduğu şeylerle, razı olmadığı şeyleri bize kim ayırd edecekti?.
Zira, noksan akıllarımız, onların davet nuru olmadan, bu gibi manaları anlamaktan yana çok uzaktır. O büyüklere uymak olmadan, bu gibi muameleyi anlamaktan yana fehimlerimiz kusurludur.
Evet..
Akıl dahi bir hüccettir; ama hüccet olmakta tam değildir. Buluğ mertebesine de ulaşmamıştır. Asıl hüccet-i baliğa (yeterli hüccet) peygamberlerin gönderilmesidir. Onlara selâm.. Âhirete ait sevap ve azap onların gönderilmesine bağlıdır.
Burada şöyle bir şey sorulabilir:
— Âhiretin daimî azabı, peygamberlerin gönderilmesine bağlı olduğuna göre, bu bi'setin (peygamber gelmesinin) âleme rahmet olduğunun manası nedir?.
Buna şu cevabı veririm:
— Bi'set aynı rahmettir. Çünkü o: Yüce Mukaddes Vacib'ül-vücud'un zatını ve sıfatını bilmeye sebeptir. Dünya ve âhiret saadetini de tazammum etmiştir. Bu bi'set devleti ile, onun Yüce Mukaddes Zatına lâyık olanla, ona lâyık olmayan ayırd edilmiştir. Zira bizim kör ve aksak akıllarımız, imkân ve hüdus damgası ile damgalanmıştır. Bu durumda, Hazret-i Vücub'un kıdem levazimi arasında bulunan esma ve sıfatını nasıl bilir ve nasıl idrâk eder?.. Bu arada, ona münasip düşmeyeni nasıl bilir?. Ta ki:
— Şu ona lâyık.
Deyip itlak eylesin; sonra:
— Şu dahi ona yakışmaz..
Diyerek kaçınsın.. Hatta o, noksan durumu dolayısı ile, çoğu kez; kemali noksan, noksanı dahi kemal sanır..
Peygamberlerin gelmesi ile, üstte anlatıldığı gibi hâsıl olan temyiz, Fakir katında, zahir ve batın nimetlerin en büyüğüdür. Saadet mahrumiyeti cihetinden en zorlu olan o kimsedir ki: Yüce Mukaddes Hakka lâyık olmayan şeyleri isbat eder; ona lâyık olmayan şeyleri bağlar..
Hakkı batıldan ayırd eden bi'settir.
İbadete müstahak olanla, ibadete müstahak olmayanı ayırd eden yine bi'settir.
O vasıta ile, kullar Yüce Hak yoluna çağırılır.. Mevlâ'nın yakınlık saadetine ve vuslatına onunla ulaşırlar.
Daha önce de anlatıldığı gibi, Şanı Yüce Mevlâ'nın razı olduğu işlere muttali olmak onunla müyesser olur.
Yüce Hakkın mülkünde tasarrufun caiz olanı ile tasarrufun caiz olmayanı yine onunla ayırd edilir..
Hülâsa: Bi'sette bu misilli faydalar pek çoktur.
Buraya kadar anlatılan manalardan anlaşılıyor ki: Bi'set âlemlere rahmettir.
Bir kimse, nefsine boyun eğer; Lain Şeytan'ın hükmüne tabi olarak bi'seti inkâr eder ve bi'setin hükmü iktizasına göre amel etmezse bunda bi'setin günahı ne?. Onun hizlanı sebebi ile, nasıl bi'set rahmet olmaz?.
Burada şöyle bir şey sorulabilir:
— Şanı Yüce Allah'ın hükümlerini bilmek Hakkında, aklın tam olmadığını, haddi zatında noksan olduğunu kabul ettik. Ama, tafsiye ve tezkiyeden sonra; neden akıl için keyfiyetsiz olarak vücup mertebesi ile ittisal hâsıl olmuyor ki; bu münasebet ve ittisal ile hükümleri oradan ala.. Böylelikle de, arada melek vasıta olan bi'sete ihtiyaç kalmaya..
Bunun için şu cevabı veririm:
— Akıl için, her nekadar münasebet ve ittisal hâsıl olsa da, bu heyulanı cisimle tamamen alâkası zail olmaz. Tam bir mücerred olmak onun için hâsıl olmaz. Kuvve-i vehmiye daima onun peşindedir.
Kuvve-i hayaliye asla onun hayal eteğini bırakmaz.. Kuvve-i gazabiye ve şeheviye bütün zamanlarda onun iki arkadaşıdır.
Hırs ve tamah rezilleri onun iki nedimidir her zaman..
Daima, insan nev'inin levazimi sayılan yanılmak ve unutkanlık ondan kopmaz:
Bu hayatın özelliği sayılan hata ve yanlışlık, ondan hiç ayrılmaz..
Durum yukarıda anlatıldığı gibi olunca, akla dayanmak yerinde ve uygun olamaz. Onun vasıtası ile alman hükümler dahi, vehmin sultasından, hayalin tasarrufundan, hata şaibesinden, nisyan zannından masum olamaz.. Amma melek, böyle değildir. O, bu vasıflardan münezzehtir; anlatılan düşük durumlardan münezzehtir. Bunun için de itimada hak kazanır. Ondan alman hükümler, vehim, hayal şaibesinden, haya ve nisyan zannından masundur.
Bazı vakitlerde hissolunduğuna göre: Ruhanîlerin telakkisi ile alman hükümlere, onlardan alman maarife; onlarm tebliği esnasında kuvveler ve hisler yolu ile, doğru olmayan bazı kabul edilen mukaddimeler eklenir. Ki onlar; vehim, hayal ve bunlardan başka yolla hâsıl olmuştur. Yani: Gayr-ı ihtiyari.. O derecede ki; onların o vakitte, anlatılan hükümden ayırd edilmesi mümkün olmaz. Çok kere bir başka vakitte temyiz edildiği vaki olduğu gibi; hiç temyiz edilemediği de olur.
Bu durumda, hiç şüphe yok ki; anlatılan mukaddimelerin karışması ile, o ilimlere yalan şekli arız olur. Bu durumda, dahi onu itimat edilir halden çıkarır.
Bu cevabı şöyle de verebiliriz:
— Tezkiyenin ve tasfiyenin hâsıl olması, yararlı amelleri işlemeye bağlıdır. Ki bunlar, Sübhan Hakkın razı olduğu işlerdir. Bunu bilmek de, daha önce anlatıldığı gibi. bisete bağlıdır. Yani: Peygamberlerin gelmesine.. Tasfiyenin ve tezkiyenin hakikatinin husulü, bi'set olmadan mümkün değildir.
Küffar ve f asıklar için hâsıl olan safaya gelince., bu: Nefsin safası olup kalbin safası değildir. Nefsin safası ise., dalâletten başka bir şey artırmaz; hüsrandan başka bir şey getirmez..
Kâfirlere ve fasıklara, nefislerinin tasfiyesi vaktinde hâsıl olan bazı gaybî işlerin keşfi, onlar için istidractır. Bununla onların helak olup hüsrana düşmeleri kasd olunur.
Allah-ü Taâlâ. bizleri böyle bir beliyyeden korusun.
Seyvid'ül-mürselin hürmetine.. Ona salât ve selâm olsun.
***
Üstte yapılan tahkikattan anlaşıldığına göre: bi'set yolu ile, sabit olan şer'î teklifler aynı şekilde rahmettir. Zındıklardan ve mülhidlerden bazı münkirlerin itikad ettiği gibi; külfet ve gayr-i makul değildir. Hatta şöyle de dediler:
— Bu ağır işleri kullara yaptırmanın şefkat neresinde?. Sonra da onlara şöyle deniyor:
— Bu teklif iktizasına göre amel eden cennete girer; ona aykırı hareket eden dahi cehenneme girer.
Niçin onları teklifsiz bırakmıyorlar?. Hatta onları öyle bırakmalılar ki; yesinler, içsinler, akıllarına göre yürüsünler; tabiatlarının iktizasına göre hareket etsinler..
Bunları böyle derler de, hiç bu hüsrandaki habisler bilmezler ki: Aklı başında olan için, nimet verene şükretmek vaciptir. Bu şer'i tekler dahi, o şükrün eda edilişini beyandır. Böylece o teklifin aklen, vacib olduğu anlaşılır.
Yine bilmezler mi ki: Bu âlemin nizamı, işlerinin intizamı, bu tekliflere bağlıdır. Herkes haline terk edilir ve tabiatına göre hareket etmeye bırakılırsa., şerden ve fesattan başka zahir olan bir şey olmaz. Her hevese gelen, bir başkasının canına ve malına saldırır. Şer'i tedbirler olmayınca: habaset ve fesat kendisine üstün gelir; kendini kaybeder; hatta başkalarını da.. Bu gibi şeylerden Allah-ü Taâlâ'ya sığınmak gerek.. Bir âyet-i kerimede şöyle buyuruldu:
— «Sizin için kısasta hayat vardır ey akıl sahipleri..» (2/179)
Bir şiir:
Sarhoş zenci Kabe haremine kusardı;
Hakimin, cop ardına saklı olmasaydı..
Şu cevabı vermemiz de mümkündür:
— Allah-ü Taâlâ, mutlak hâkimdir. Kullar dahi bütünüyle, o Sübhan'ın mallarıdır. Bu durumda, onlara her ne hüküm icra ederse., her ne tasarrufu olursa., o aynen hayırdır. Ve., bu işlerde de o Yüce Zat, zulüm şaibesinden ve fesattan münezzehtir. Şu âyet-i kerime bu manayı anlatır:
— «Yaptığından sual edilemez..» (21/23)
Bir şiir:
O kimdir, söz eder işi Hakkında;
Ey sözcü, rıza ve teslim dışında..
***
Bütünüyle cehenneme koysa., onlara ebedî azapla azap etse., bunun için, hiç bir itiraza mahal yoktur. Zira bu, başkasının mülkünde bir tasarruf değildir ki; onda bir zulüm şaibesi olsun. Ama, bizim mülkümüzdeki tasarruflarımız böyle değildir; şundan ki, bunların hemen hepsi, hakikatte Allah'ın mülküdür. Onlarda yanlış yapılan bir tasarruf, aynen zulümdür.
Çünkü, şeriat sahibi bu mülkü, ancak bazı maslahatlar için bize bağladı.. Amma hakikatte, bütün mülk, Yüce Allah'ındır. Bizim ondaki tasarrufumuz, ancak, Mutlak Malik'in bize cevaz verdiği ve mubah ettiği kadardır.
Bu büyük zatların haber verdiklerinin tümü, Allah'ın bildirmesi iledir.
Hükümlerden yana her ne haber vermişlerse.. doğrudur ve vakıalara mutabıktır. Her nekadar, ulema, onların içtihada dayalı hükümlerinde hataya cevaz vermişlerse de; hata üzerinde kararlı olacaklarına cevaz vermemiş, şöyle demişlerdir:
— Hemen onlar ayıktırırlar; bir erteleme olmadan doğruya kavuştururlar.
Şüphesiz, böyle bir şey de hatadan sayılmaz..
***
Kâfirlere ve müminlerden bazı asi kimselere kabir azabı olacağı haktır.
Bunun böyle olacağını, Muhbir-i Sadık Resulûllah S.A. efendimiz haber vermiştir.
***
Kabirde, müminlere've kâfirlere Münkir Nekir meleklerin suali de haktır.
Kabir, dünya ile âhiret arasında bir berzahtır.
Kabir azabı bir bakıma dünya azabına benzer ki, inkıta kabul eder. Bir bakıma da âhiret azabına benzer.. Amma, hakikatta âhiret azabına benzer.. Bu manada gelen şu âyet-i kerime, kabir azabı Hakkındadır:
— «Sabah akşam ona uğrarlar..» (40/45)
Kabir rahatının da iki ciheti vardır.
Said olan o kimsedir ki; zelleleri ve masiyetleri, kerem kemali ve merhameti icabı olarak, bağışlanır ve muaheze olunmaz.. Eğer muhaze olunursa., dünya elemleri ve mihnetleri onun için bir muahaze olur ki; burada çektikleri için günahları kefaret olur. Bu dahi rahmetin kemalindendir. Şayet ondan bir bakiye kalmış ise., orada hazırlanan mihnet ve kabir sıkıntısı kefaret olur. Böylece, mahşere pâk ve temiz olarak çıkar..
Şayet bir kimse, anlatılan muameleye tabi olmaz ve azabı âhirete tehir edilirse., bu dahi aynı adalettir. Lâkin asilere ve hatalılara yazıktır.
Bir kimse, Ehl-i İslâm ise., onun sonu rahmete çıkar., ebedî azaptan mahfuz tutulur. Bu dahi, büyük bir nimettir.
Bir âyet-i kerime meali:
— «Rabbımız, nurumuzu tamamla; bizi bağışla. Şüphesiz sen her şeye kadirsin..» (66/8)
Seyyid'ül-mürselin hürmetine.. Ona ve öbürlerine salât ve selâm olsun..
***
Kıyamet günü haktır.
Semalar, yıldızlar, dağlar, denizler, hayvanlar, bitkiler, madenler yok olup bir şey olmayacaklar.
O gün, semalar parçalanacak, yıldızlar dağılacak, yer ve dağlar toz olup atılacak..
Bu yok olup tükenmeler, birinci nefhada olacaktır.
İkinci nefhada ise., yaratılmışlar kabirlerinden kalkacak; mahşer yerine gidecekler.
Felsefeciler, semaların ve yıldızların fena bulup fesada varmasına cevaz vermeyip onların ezeliyetine ve ebediyetine kail olurlar. Bununla beraber, onların son gelenleri kendilerini Ehl-i İslâm zümresinden saymıştır. Bazı îslâmi hükümleri de yerine getirirler. Yani: Onlarla amel ederler.
Şaşılacak durum şu ki: Ehl-i İslâm'dan bazıları bu manayı, onlardan yana olup nasıl da tasdik eder?. Hiç sakınmadan da onları Müslüman kabul eder..
Bundan daha da şaşılacak bir durum var ki: Müslümanlardan bazısı, bu cemaattan bazılarının Müslümanlığını kâmil sanır ve onlara taan edip ayıplamayı kötü görür. Halbuki onlar, kat'î nasları inkâr edip peygamberlerin icmaını inkâr ederler.. O peygamberlere salât ve selâm olsun..
Bu manalar üzerine Allah-ü Taâlâ, şöyle buyurdu:
— «Güneş durulduğu zaman; yıldızlar döküldüğü zaman..» (81/1-2)
Diğer âyet-i kerime de ise, şöyle buyurdu:
— «Gök yarıldığı, Rabbını dinleyip boyun eğdiği zaman..» (84/1-2)
Diğer âyet-i kerimede ise.. Allah-ü Taâlâ şöyle buyurdu:
— «O gün, sema açılıp kapı kapı olmuştur.» (78/19)
Yani: Yarılmıştır.
Kur'an-ı Kerim'de buna benzeyen âyet-i kerimeler çoktur. Acaba onlar, bilmezler mi ki: İslâm'da yalnız kelime-i şehadeti söylemek yeterli değildir. Elbette, zarurî olarak, dinî yönden gelenleri tasdik edip küfür ve onun levaziminden ayrılmak lâzımdır. Ta ki, İslâmiyet tasavvur edilsin. Bunun dışında kalanlar, savrulan kuru ağaç dikenleridir.
***
Sırat haktır.
Mizan haktır.
Hesap haktır.
Bütün bunların haberini, Muhbir-i Sadık Resulûllah S.A. efendimiz vermiştir. Ona ve âline salât ve selâm..
Bazı cahillerin, bu işlerin varlık haberini vermeyi, nübüvvet tavrından uzak görmeleri itibardan düşmüştür. Zira, nübüvvet tavrı, aklın ötesindedir. Peygamberlerin bütün haberlerini akıl gözüne tatbik edip aralarında bir uyarlık aramak; hakikatta nübüvvet tavrını inkârdır. Burada yapılacak iş, ancak uymaktır.
Onlar bilmezler mi ki: Nübüvvet tavrı, akıl tavrına muhaliftir. Hatta, o yüce matluplara ulaşmaya güç yetiremez. Yani: Peygamberlere uyma teyidi olmadan.. Onlara salât ve selâm olsun.
Muhalefet, idrâkin olmayışından bankadır; zira asıl muhalefet, idrâkten sonra tasavvur edilir..
***
Cennet ve cehennem, her ikisi de mevcuttur.
Kıyamet günü, hesaptan sonra bir taife cennete girecektir; bir taife de cehenneme girecektir.
Cennet ehlinin sevabı ve cehennem ehlinin ıkabı, ebedî iki şeydir; hiç kesilmezler. Kat'î tekidli naslar da buna delâlet etmektedir.
Sahib-i Füsus Muhyiddin b. Arabi Ks. şöyle dedi:
— «Rahmetim, her şeyi kuşatmıştır.» (7/156)
Âyet-i kerimesinin ifade ettiği manaya göre, her şeyin sonu rahmete çıkar..
Küffara olacak azabı üç bin sene olarak tesbit ettikten sonra şöyle diyor:
— Bundan sonra, cehennem onlar Hakkında, serin ve selâmet olur..
Tıpkı: Halil'e a.s. olduğu gibi..
Yüce Hakkın, vaadinden dönmesine cevaz verip şöyle diyor:
— Erbab-ı kulubdan hiç kimse, kâfirlerin daimî olarak, cehennem azabmda kalacakları manası cihetine gitmemiştir.
Böylece, bu meselede, yine doğrudan uzak kalmıştır. Sezememiş ki: Rahmetin genişliği ve şümulü müminler Hakkındadır. Kâfirlere ise.. böyle bir şey, dünyaya mahsustur. Amma âhirette, rahmet kokusu, kâfirlerin burunlarına girmez. Nitekim, Allah-ü Taâlâ, bu manada şöyle buyurdu:
— «Çünkü, Allah'ın rahmetinden ancak, kâfir kavim meyus olur.» (12/87)
Bundan başka, Allah-ü Taâlâ:
— «Rahmetim, her şeyi kuşatmıştır.» (7/156)
Mealine gelen âyet-i kerimenin devamında şöyle buyurdu:
— «Onu, müttakilere ve zekâtını verenlere yazacağım. Ve şunlara ki: Âyetlerimize iman ederler.» (12/87)
Burada:
— «Sanmayasanız ki, Allah Resullerine vaadinden döner..» (14/47)
Mealine gelen âyet-i kerimede, vaadden dönmenin caiz olmamasında ayrı bir hususiyete delâlet yoktur. Burada manada, vadden dönmemeye inhisar caiz değildir; zira burada esas mana şu demektir:
— Vaadden murad, resullerin tasarrufu ve onların küffara karşı saltanatı ve onlara galip gelmeleridir.
Böyle bir mana ise., hem vaadi, hem de (tehdid manasına) vaîdi birlikte tazammum eder. Yani: Resullere vaad, küffara da vaid..
Bu âyet-i kerime, üstteki manaya göre delâlet ediyor ki: vaadden dönüş olmayacağı gibi vaîdden dahi dönüş olmayacaktır. Bu durumda, âyet-i kerime onun lehine değil; aleyhine şahittir.
Şu mana dahi vardır ki: Vaadden dönmek, vaîdden dahi dönmek sayılır. Beyle bir şey de, yalanı müstelzimdir. Ve bu: Yüce Hakkın şanına yakışmaz.
Zira üstte anlatılan manaya göre şöyle bir durum ortaya çıkabilir:
Allah-ü Taâlâ, ezel ilminde küffarı ebedî olarak cehennem azabında tutmayacağını biliyor. Bununla beraber bir maslahat icabı olarak, ilminin aksini haber veriyor!. Şöyle diyor:
— Ben, onlara sonsuz azab edeceğim..
Böyle bir manaya cevaz vermek: tam bir şenaattir. Bir âyet-i kerime meali:
— «Rabbül-izzet olan Rabbın, onların yaptıkları vasıftan münezzehtir. Gönderilen peygamberlere selâm..» (37/180-181)
Küffarın cehennem azabında daimî kalmayacağı üzerinde kalb sahiplerinin icmaı ise.. Şeyh'in Ks. keşfiyatından sayılır. Keşifte ise., hata yeri çoktur. İcma-ı Müslimine muhalif olduğu için de itibara alınmaz..
***
Melekler, Allah'ın kullarıdır. İsyandan masum, hatadan ve nisyandan mahfuzdurlar. Allah'ın onlara emrettiği şeye isyan etmezler. Emr olunduklarını yaparlar.
Onlar, yiyip içmezler.
Erkeklik ve dişilik vasıfları ile vasıflandırılmazlar; her ikisinden de beridirler.
Kur'an-ı Mecid'de müzekker zamirleri onlara racidir. Ama, şu itibarla ki: Erkekler sınıfının, dişiler sınıfına nisbetle şerefini anlatır. Nitekim, Yüce Hak, kendi şanında dahi, müzekker zamirlerini getirdi.
Allah-ü Taâlâ, meleklerden bazılarını risalet için seçti. Tıpkı, bu devlete insanlardan da bazılarını seçtiği gibi..
Nitekim, bu manada, Allah-ü Taâlâ, şöyle buyurdu:
— «Allah, meleklerden ve insanlardan elçiler seçer.» (22/75)
Ehl-i hak uleması topluluğu şu karara varmıştır: İnsanların havas zümresi, meleklerin havas zümresinden daha faziletlidir.
İmam-ı Gazali, İmam'ül-Haremeyn, (İmam-ı Malik) Fütuhat-ı Mekkiye sahibi (Muhyiddin b. Arabi): Meleklerin havassının, insanların havassmdan daha faziletli olduğuna kail oldular.
Amma, bu Fakir'e zahir olan şu ki: Melek velâyeti, enbiya velâyetinden daha faziletlidir. Onlara salât ve selâm olsun. Lâkin, nübüvvet ve risalette, enbiya için, öyle bir derece vardır ki: Ona hiç bir melek yetişemez. Bu derece dahi, unsurî türab cihetinden gelir; bu dahi beşere mahsus bir durumdur.
Bu manada Fakir'e zahir olan şu: Nübüvvet kemalâtına nisbetle, velâyet kemalâtına sayılı değer yoktur. Hatta, denize nisbet, katre hükmü dahi yoktur.
Amma, nübüvvet yolundan neş'et edip gelen meziyet; velâyet yolundan neş'et edip gelen meziyet üzerine kat kat ziyade sayılır.. Buna gön: Daha faziletli olma durumu, mutlak surette peygamberleredir. Onlara salât ve selâm olsun. Melekler için de cüz'î fazilet vardır.
Doğru olan, cumhur-u ulemanın kail olduğu manadır. Allah-ü Taâlâ kıyamet günü, onların çalışmalarını makbul eylesin..
***
Üstte anlatılan manadan daha başka bir şey anlaşıldı ki: Hiç bir veli derece itibarı ile, peygamberlerden birine ulaşamaz. Hatta, devamlı olarak; velînin başı, bir nebinin kademi altındadır.
***
Şunun bilinmesinde fayda vardır ki: Meselelerden bir meselede; ulema ile sofiye ihtilaf halinde olduğu zaman, tam bir şekilde mülâhaza edilince görülecektir ki: Hak ulema tarafındadır.
Bu mananın sırrı şundadır: Ulemanın nazarı, enbiyaya mütabaat vasıtası ile, nübüvvet kemalâtına ve ilimlerine geçerlidir. Sofiye nazarı ise., velâyet kemalâtına ve maarifine inhisar etmiştir.
Bu duruma göre hiç şüphe edilmeye ki: Nübüvvet kandilinden alınan ilim; velâyet mertebesinden alınan ilimden daha doğru ve daha sağlamdır.
***
Anlatılan maarifin bazı tahkiki, pek reşid oğluma yazdığım mektuba derc edilmiştir. Burada gizli bir yan varsa, oraya müracaat edilsin. Bak: Mektup 260)
***
|
